Chùm thơ Vô Đề của Lý Thương Ẩn

[CONHAKO]

Chùm thơ Vô Đề của Lý Thương Ẩn

Hải Đà - Vương Ngọc Long

Thơ tình yêu trai gái lãng mạn hiếm thấy vào thời Sơ Đường, Thịnh Đường và Trung Đường. Đến thời Vãn Đường (836-907), nhà Đường xuống dốc và sụp đổ nhanh chóng. Nông dân bị bóc lột, sưu cao thuế nặng, quan lại hà hiếp, sự xa hoa trụy lạc của bọn quí tộc quan liêu. Lời hịch khởi nghĩa truyền nhau đã dẫn dắt đến nhiều cuộc nổi dậy để đòi quyền sống, đỉnh cao là cuộc khởi nghĩa của Hoàng Sào. Trong cảnh xã hội nhiễu nhương, đất nước loạn ly phân tán, nền văn học Trung Hoa cũng đột nhiên chuyển biến mang tính chất lãng mạn, phóng khoáng, hiện thực, trữ tình, đem tình yêu nam nữ vào thi ca, và những nhà thơ nổi tiếng trong thời kỳ nầy có thể nói là Lý Thương Ẩn, Đỗ Mục (Tần Hoài Dạ Bạc), Tào Đường (Thiên Thai), Ôn Đình Quân, Đỗ Tuân Hạc …

Lý Thương Ẩn là nhà thơ lãng mạn trữ tình, nổi tiếng qua những bài thơ VÔ ĐỀ của ông. Lý Thương Ẩn (812-858) tên chữ là Nghĩa Sơn, người Hoài Châu, Hà Nội (nay là huyện Thẩm Dương, tỉnh Hà Nam). Ông đỗ tiến sĩ năm Khai Thành, làm quan đến chức Công bộ viên ngoại lang. Sinh vào đời nhà Đường lúc nhiều mâu thuẫn nội bộ. Tác phẩm của ông phản ảnh lúc tư tưởng thiên về đạo Lão, có lúc lại thiên về đạo Nho. Thơ của ông phức tạp, phong phú vừa về nội dung tư tưởng, lẫn văn học nghệ thuật. Ông có một lối sống riêng, cách suy nghĩ và nhận thức riêng, và thơ ông đi sâu vào nội tâm, muốn nói những suy nghĩ cá nhân khát khao và mơ ước, đôi khi nhiều ảo tưởng.

Chùm thơ Vô Đề của Lý Thương Ẩn biểu tượng cho thơ tình yêu trai gái phóng đãng, vượt ra ngoài lễ giáo phong kiến hủ bại, chế độ hôn nhân ràng buộc độc đoán, bất nhân, những cuộc gả bán ép uổng, mua vui, không tình yêu đồng cảm của đôi lứa, dựa trên những quan niệm thành kiến bất công khắc nghiệt "trọng nam khinh nữ", "tam tòng tứ đức" biến người phụ nữ làm công bộc nô lệ trong gia đình, số phận hẩm hiu, không có quyền sống vui sướng hạnh phúc.

Ông đã dùng ngòi bút linh hoạt, sống động gióng lên tiếng chuông cảnh tỉnh, khắc họa những hình ảnh tươi đẹp của gia đình, hạnh phúc và tình yêu. Lý Thương Ẩn đã muốn nói lên niềm ước mơ chân thật, tình ý thiết tha về hạnh phúc hôn nhân và tình yêu đôi lứa, phải chăng để giải tỏa những cảm xúc đè nén, những tâm trạng ức chế, vì những giáo điều nghiêm khắc của chế độ phong kiến, có quan niệm bất công đối với vai trò của người phụ nữ trong gia đình và ngoài xã hội .
Cũng có tương truyền rằng Lý Thương Ẩn có tình luyến ái với một nữ đạo sĩ và các cung nữ triều đình, nên chùm thơ Vô Đề của ông mang tính chất hư ảo, huyền diệu, bí ẩn, thần thoại hóa.

Những bài thơ Vô Đề của ông gợi cảm, lôi cuốn, dạt dào xúc cảm chân thành, âm điệu nhẹ nhàng thanh thoát. Ý từ, hình thức, nội dung, tư tưởng, ngôn ngữ đã hài hòa kết hợp với nhau một cách nhuần nhuyễn, hoa mỹ, trau chuốt, đã tạo nên những hình ảnh đẹp, sống động, bay bổng, phóng khoáng, ca ngợi tình yêu lấy sự hiểu nhau, tâm đầu ý hợp làm nền tảng .

Gặp gỡ nhau trong giây phút ngắn ngủi, chưa thổ lộ hết niềm thương nỗi nhớ, thì phải chia xa, xa nhau để rồi ngậm ngùi, thương tiếc, nhớ nhung ray rứt :

Nàng đến rồi đi cách biệt ta
Lầu cao, chuông điểm, bóng trăng tà
Giấc mơ ly biệt lời chưa tỏ
Thư viết vừa xong mực úa nhòa ..
(Vô Đề 2)

Những câu thơ man mác nỗi sầu đau nghẹn ngào, u uất buồn thảm, đã nói lên niềm ly biệt làm tan nát hồn người, "biệt dị hội nan" (chia ly thì dễ, gặp nhau thì khó). Con tằm còn sống còn nhả tơ, chỉ đến khi chết buông xuôi thì nguồn tơ sẽ cạn. Ngọn nến còn cháy tỏa ra ánh sáng bập bùng là lúc những giọt nến giống như những giọt lệ nồng ấm còn chảy dài, đến khi nến đã tắt rồi, thì những giọt nến không còn nữa, đó chỉ là những giọt lệ khô trên đống tro tàn, đau thương và tức tưởi:

Ruột tằm đứt đoạn tơ còn vướng
Giọt nến thành tro lệ bớt nhòa
(Vô Đề 4)

Đôi trai gái gặp nhau để rồi xa nhau, để lại cho nhau những nỗi xao xuyến, bàng hoàng, những xúc cảm mãnh liệt khó mà diễn tả, những nhớ nhung dằng dặc khó mà nguôi ngoai, những bồi hồi thương tiếc ngẩn ngơ, đó là thế giới của tương tư da diết, chập chờn mộng ảo :

Chớ vội lòng xuân hoa nở rộ
Tương tư một tấc tựa tro vùi
(Vô Đề 3)

Khó tin sóng gió nghiêng cành ấu
Chẳng biết trăng sương quế ngát lừng
Biết nỗi tương tư là huyễn mộng
Chẳng đem đau xót đổi cuồng ngông
(Vô Đề 6)

Xa nhau, chỉ ước ao có ngày xum họp, nhưng tất cả chỉ là ảo ảnh bồng bềnh, vì nơi chốn gặp nhau chỉ là hình tượng mơ ước, hão huyền của chốn bồng lai tiên cảnh, ngàn trùng cách xa vời vợi :

Chàng Lưu hận tiếc non Bồng cũ
Vạn dặm non Bồng đã cách xa
(Vô Đề 2)

Bồng lai mấy dặm không là mấy
Chắc hẳn nhờ chim dẫn lối qua
(Vô Đề 4)

Chùm thơ "Vô Đề" của Lý Thương Ẩn

1-Vô Đề kỳ I

Tạc dạ tinh thần tạc dạ phong
Họa lâu tây bạn quế đường đông
Thân vô thái phượng song phi dực
Tâm hữu linh tê nhất điểm thông
Cách tọa tống câu xuân tửu noãn
Phân tào xạ phúc lạp đăng hồng
Ta dư thính cổ ưng quan khứ
Tẩu mã lan đài loại chuyển bồng
Lý Thương Ẩn

Dịch nghĩa
Đêm qua sao đầy trời, đêm qua gió nổi
Bên tây lầu hoạ, phía đông nhà quế
Thân ta không có đôi cánh phượng lộng lẫy bay cao
Nhưng trong lòng có điểm sừng tê để cảm thông
Ngồi xa nhau chuốc chén rườu xuân nồng ấm
Cùng chia nhau niềm vui dưới ánh nến hồng
Ôi, nghe tiếng trống giục đi việc quan
Ruổi ngựa tới lan đài như ngọn cỏ bồng

* Linh tê: một loài tê, cũng gọi là tê thông thiên; sừng bên ngoài có vệt trắng như tơ, bên trong có lỗ nhỏ thông suốt từ gốc đến mũi …
* Lan đài : còn gọi là ngự sử đài, tên một cơ quan trong triều đình cổ, giữ nhiệm vụ can gián vua và vạch lỗi các quan .

Thơ Không Đề – bài 1

1-
Sao sáng đêm qua gió thổi đầy
Phía đông nhà quế, họa lầu tây
Thân không cánh phượng mà bay vút
Lòng sẵn sừng tê cảm ngất ngây
Xuân ấm ngồi xa cùng chuốc rượu
Nến hồng chia sẻ cảnh vui lây
Chầu vua giục giã theo hồi trống
Phi ngựa đến đài tựa cỏ bay

2-
Đêm qua gió thổi, sao đầy
Bên đông nhà quế, phía tây họa lầu
Thân không cánh phượng bay mau
Sừng tê dạ điểm nhìn nhau cảm lòng
Cách xa chuốc chén xuân nồng
Niềm vui chia sẻ nến hồng ấm thay
Chầu vua tiếng trống giục ai
Mau như ngọn cỏ đến đài ngựa phi
Hải Đà phỏng dịch

To One Unnamed I

The stars of last night and the wind of last night
Are west of the Painted Chamber and east of Cinnamon Hall.
Though I have for my body no wings like those of the bright- coloured phoenix,
Yet I feel the harmonious heart-beat of the Sacred Unicorn.
Across the spring-wine, while it warms me, I prompt you how to bet
Where, group by group, we are throwing dice in the light of a crimson lamp;
Till the rolling of a drum, alas, calls me to my duties
And I mount my horse and ride away, like a water-plant cut adrift.
English version (Li Shangyin)

2- Vô Đề kỳ II

Lai thị không ngôn khứ tuyệt tung
Nguyệt tà lâu thượng ngũ canh chung
Mộng vi viễn biệt đề nan hoán
Thư bị thôi thành mặc vị nùng
Lạp chiếu bán lung kim phỉ thúy
Xạ huân vi độ tú phù dung
Lưu lang dĩ hận Bồng sơn viễn
Cánh cách Bồng sơn nhất vạn trùng
Lý Thương Ẩn

Dịch nghĩa:

Nàng đến nói lời nói bâng quơ, rồi đi biệt tăm
Trăng xế trên lầu, văng vẳng hồi chuông điểm canh năm
Mộng thấy ly biệt, khóc than cũng khó tỉnh giấc được
Bức thư thôi thúc viết cho xong, mực chưa khô ráo
Ánh nến mờ soi một nửa con chim phỉ thúy bằng đồng
Mùi hương xạ thoang thoảng bức màn thêu hoa phù dung
Chàng Lưu ân hận núi Bồng xa xôi quá
Mà lại cách xa núi Bồng đến vạn dặm

* Bồng Lai = theo Sử ký Bồng Lai, Phương Trượng, Doanh Châu là ba ngọn núi tiên trong Bột Hải . Ở đấy chim muông đều có lông trắng, cung điện đều bằng vàng bạc . Đó là nơi các thần tiên bất tử sống thảnh thơi sung sướng .

Thơ Không Đề – bài 2

1-
Nàng đến rồi đi cách biệt ta
Lầu cao, chuông điểm, bóng trăng tà
Giấc mơ ly biệt lời chưa tỏ
Thư viết vừa xong mực úa nhòa
Ánh nến mờ soi chim phỉ thúy
Hương thơm phảng phất bức màn hoa
Chàng Lưu hận tiếc non Bồng cũ
Vạn dặm non Bồng đã cách xa

2-
Vu vơ đến, rồi đi xa
Canh năm chuông điểm trăng tà lầu cao
Giấc mơ ly biệt nghẹn ngào
Bức thư vừa viết mực sao úa nhòa
Nến mờ soi bóng chim qua
Xạ hương phảng phất màn hoa thơm nồng
Chàng Lưu hận chốn non Bồng
Mịt mùng vạn dặm núi Bồng cách xa
Hải Đà phỏng dịch

To One Unnamed II

You said you would come, but you did not, and you left me with no other trace
Than the moonlight on your tower at the fifth-watch bell.
I cry for you forever gone, I cannot waken yet,
I try to read your hurried note, I find the ink too pale.
Blue burns your candle in its kingfisher-feather lantern
And a sweet breath steals from your hibiscus-broidered curtain.
But far beyond my reach is the Enchanted Mountain,
And you are on the other side, ten thousand peaks away.
English version (Li Shangyin)

3-Vô Đề kỳ III

Táp táp đông phong tế vũ lai
Phù dung đường ngoại hữu khinh lôi
Kim thiềm niết tỏa thiêu hương nhập
Ngọc hổ khiên ti cấp thủy hồi
Giả thị khuy liêm Hàn duyện thiếu
Mật phi lưu chẩm Ngụy vương tài
Xuân tâm mạc cộng hoa tranh phát
Nhất thốn tương tư nhất thốn hôi
Lý Thương Ẩn

Dịch nghĩa:

Gió xuân thổi ào ạt, cơn mưa phùn đến
Ngoài ao sen, rền vang tiếng sấm nhè nhẹ
Đốt hương bay qua chiếc khoá hình con cóc vàng
Kín nước từ chiếc giếng có con hổ ngọc buộc tơ
Giả thị nhìn qua rèm, quan huyện Hàn còn trẻ tuổi
Mật phi trao gối lại cho Ngụy vương tài hoa
Lòng xuân thôi đừng cùng hoa đua nở
Một tấc tương tư là một tấc tro

* Hàn duyện = tức Hàn thọ, làm chức duyện lại
* Giả thị : chỉ con gái của Giả Sung . Hàn Thọ có tướng mạo rất đẹp đẻ, Giả Sung chọn làm thuộc hạ, chức duyện lại . Con gái của Sung đứng sau rèm nhìn trộm ra (Giả thị khuy liêm), rất thích, bèn cùng Thọ tư thông
* Mật phi : còn gọi là Phục Phi, theo truyền thuyết là con gái vua Phục Hi đời cổ , chết đuối ở sông Lạc , hóa làm nữ thần gọi là Lạc thần. Theo Sử ký, thì gọi là Đào Chân mà Tào Thực rất yêu thích , nhưng Tào Tháo lại gả cho Tào Phi, anh của Tào Thực. Đào Chân bị dèm pha, bắt tự sát . Thực vào triều, Phi đưa cho xem cái gối dát vàng nạm ngọc của Đào Chân . Thực khóc, Phi bèn ban gối cho, Thực nhân đó dựa vào truyện thần thoại, làm bài Cảm Chân phú, sau đổi là Lạc thần phú để kỷ niệm .
* Ngụy vương = Tử Kiến, tức là Tào Thực, con của Tào Tháo, em của Tào Phi, giỏi văn thơ . Thơ của Tào Thực giản dị trong sáng, có giá trị hiện thực .

Thơ Không Đề – bài 3

1-
Gió xuân xào xạc, nhẹ mưa rơi
Vang vọng ao sen tiếng sấm trời
Ngậm khóa cóc vàng hương khói tỏa
Buộc tơ hổ ngọc giếng đầy khơi
Xuyên rèm Giả Thị nhìn quan trẻ
Trao gối mật Phi ngắm Ngụy cười
Chớ vội lòng xuân hoa nở rộ
Tương tư một tấc tựa tro vùi
2-
Gió xuân thổi nhẹ mưa rào
Ngoài ao sen nở ngạt ngào, sấm vang
Tỏa hương ngậm khóa cóc vàng
Buộc tơ hổ ngọc nước dâng giếng tràn
Xuyên rèm Giả thị nhìn quan
Mật phi trao gối Ngụy vương đa tài
Lòng Xuân đừng nở hoa cười
Tương tư một tấc ngậm ngùi tàn tro
Hải Đà phỏng dịch

To One Unnamed III

A misty rain comes blowing with a wind from the east,
And wheels faintly thunder beyond Hibiscus Pool.
Round the golden-toad lock, incense is creeping;
The jade tiger tells, on its cord, of water being drawn
A great lady once, from behind a screen, favoured a poor youth;
A fairy queen brought a bridal mat once for the ease of a prince and then vanished.
Must human hearts blossom in spring, like all other flowers?
And of even this bright flame of love, shall there be only ashes?
English version (Li Shangyin)

4-Vô Đề kỳ IV

Tương kiến thì nan biệt diệc nan
Đông phong vô lực bách hoa tàn
Xuân tàm đáo tử ti phương tận
Lạp cự thành hôi lệ thủy can
Hiểu kính đãn sầu vân mấn cải
Dạ ngâm ưng giác nguyệt quang hàn
Bồng Lai thử khứ vô đa lộ
Thanh điểu ân cần vị thám khan.
Lý Thương Ẩn

Dịch nghĩa:

Gặp nhau đã khó, chia lìa nhau lại càng khó
Gió xuân không đủ sức, để trăm hoa tàn héo
Tằm xuân đến chết mới nhả hết tơ
Ngọn nến thành tro mới khô nước mắt
Sáng sớm soi gương, buồn cho tóc mây đã đổi
Ban đêm ngâm thơ chợt biết ánh trăng lạnh lẽo
Muốn đến Bồng Lai nhưng chắc không có nhiều lối
Nhờ chim xanh vì ta mà ân cần thăm hỏi...

Thơ Không Đề – bài 4

1-
Khó dễ gần nhau, khó cách xa
Gió xuân bất lực rũ tàn hoa
Ruột tằm đứt đoạn tơ vừa hết
Giọt nến thành tro lệ bớt nhòa
Sớm ngắm gương buồn, đầu điểm bạc
Đêm ngâm thơ trách, lạnh trăng tà
Bồng lai mấy dặm không là mấy
Chắc hẳn nhờ chim dẫn lối qua

2-
Khó gặp mà cũng khó xa
Gió xuân bất lực trăm hoa héo mòn
Ruột tằm đứt, tơ chẳng còn
Nến thành tro vụn lệ buồn mới khô
Sớm soi gương tóc phai mờ
Đêm ngâm thơ lạnh trơ vơ trăng tà
Bồng lai chẳng cách bao xa
Chim xanh dẫn lối vì ta hẳn đành !
Hải Đà phỏng dịch

To One Unnamed IV

Time was long before I met her, but is longer since we parted,
And the east wind has arisen and a hundred flowers are gone,
And the silk-worms of spring will weave until they die
And every night the candles will weep their wicks away.
Mornings in her mirror she sees her hair-cloud changing,
Yet she dares the chill of moonlight with her evening song.
It is not so very far to her Enchanted Mountain
O blue-birds, be listening!-Bring me what she says!
English version (Li Shangyin)

5-Vô Đề kỳ V

Phượng vĩ hương la bạc kỷ trùng
Bích văn viên đính dạ thâm phùng
Phiến tài nguyệt sắc tu nan yểm
Xa tẩu lôi thanh ngữ vị thông
Tằng thị tịch liêu kim tẫn ám
Đoạn vô tiêu tức thạch lưu hồng
Ban chuy chỉ hệ thùy dương ngạn
Hà xứ tây nam nhiệm hảo phong ?
Lý Thương Ẩn

Dịch nghĩa

Màn hương đuôi phượng rủ nhiều tầng
Canh khuya may chiếc mũ tròn màu xanh biếc
Quạt như trăng khó che được khuôn mặt đẹp
Xe như tiếng sấm ran, át cả lời nói
Từng ngồi trong cô tịch, ánh đèn mờ mờ
Không rõ tin tức, hoa thạch lựu nở thắm
Chỉ buộc ngựa ban truy bên cây thuỳ dương
Nơi nào có cơn gió lành thổi về tây nam?

Thơ Không Đề – bài 5

1-
Mấy tầng đuôi phượng rủ màn hương
Mũ biếc đêm trường dệt vấn vương
Cánh quạt như trăng khôn dấu đẹp
Xe đi tựa sấm át lời thương
Đèn vàng mờ ảo ngồi thanh vắng
Tin bặt chờ mong lựu nở trương
Bờ liễu ngưạ chuy còn buộc kỹ
Tây Nam nhờ gió chuyển lòng thương

2-
Nhiều tầng đuôi phượng màn hương
Mũ xanh biếc dệt đêm trường chơi vơi
Vầng trăng che khuất sắc người
Xe đi như sấm chẳng lời trao nhau
Tịch liêu dưới ánh đèn sầu
Bặt tin thạch lựu đua nhau nở hồng
Ngựa truy buộc kỹ bờ dương
Lòng thương nhờ gió chuyển đường Tây Nam
Hải Đà phỏng dịch

To One Unnamed V

A faint phoenix-tail gauze, fragrant and doubled,
Lines your green canopy, closed for the night....
Will your shy face peer round a moon-shaped fan,
And your voice be heard hushing the rattle of my carriage?
It is quiet and quiet where your gold lamp dies,
How far can a pomegranate-blossom whisper?
I will tether my horse to a river willow
And wait for the will of the southwest wind.
English version (Li Shangyin)

6-Vô Đề kỳ VI

Trùng duy thâm há Mạc Sầu đường
Ngọa hậu thanh tiêu tế tế trường
Thần nữ sinh nhai nguyên thị mộng
Tiểu cô cư xứ bản vô lang
Phong ba bất tín lăng chi nhược
Nguyệt lộ thùy giao quế diệp hương
Trực đạo tương tư liễu vô ích
Vị phương trù trướng thị thanh cuồng
Lý Thương Ẩn

Dịch nghĩa:

Bức màn trong nhà Mạc Sầu tối âm u
Sau khi đi ngủ, thanh âm của đêm yên tĩnh kéo dài mãi
Vách núi nơi thần nữ ở, cũng chỉ là giấc mơ
Nơi Tiểu cô ở vốn không có đàn ông
Trong sóng gió, không tin cỏ ấu mềm yếu
Dưới trăng sương, ai khiến lá quế thơm nồng?
Biết người nói tương tư là vô ích
Nên chưa đem nỗi sầu đau đổi lấy tiếng cuồng điên

* Mạc Sầu = tên một cô gái dân giã, đẹp có tiếng, giỏi hát ca dao, làm vợ người họ Lư đời Nam Bắc triều, gia đình êm ấm hạnh phúc .
* Tiểu cô = tức Thanh Khê tiểu cô, người phụ nữ thời cổ, ở một mình suốt đời không chồng con gì .

Thơ Không Đề – bài 6

1-
Mạc Sầu nhà tối phủ màn nhung
Vỗ giấc đêm khuya bóng chập chùng
Thần nữ sườn non vui giấc mộng
Tiểu cô nơi ở chẳng người chung
Khó tin sóng gió nghiêng cành ấu
Chẳng biết trăng sương quế ngát lừng
Biết nỗi tương tư là huyễn mộng
Chẳng đem đau xót đổi cuồng ngông

2-
Mạc Sầu nhà tối buông màn
Chập chờn vỗ giấc đêm vàng chơ vơ
Nơi Thần nữ ở chốn mơ
Sống trong quạnh quẽ Tiên Cô một mình
Khó tin sóng gió nghiêng cành
Trăng sương nào đẫm ngát nhành quế hương
Tương tư huyễn mộng vô thường
Chẳng đem chua xót đổi cuồng ngông chơi
Hải Đà phỏng dịch

To One Unnamed VI

There are many curtains in your care-free house,
Where rapture lasts the whole night long.
What are the lives of angels but dreams
If they take no lovers into their rooms?
Storms are ravishing the nut-horns,
Moon- dew sweetening cinnamon-leaves
I know well enough naught can come of this union,
Yet how it serves to ease my heart!
English version (Li Shangyin)

Hải Đà

Ghi chú :
1-Những bài thơ Anh Ngữ trích từ website :
Link
2-Chú thích về điển tích trích từ Đường Thi Tuyển Dịch của Lê Nguyễn Lưu