Vết tích Chămpa trong tâm hồn Quảng Nam

[CONHAKO]

Vết tích Chămpa trong tâm hồn Quảng Nam

Lê Hải
BBCVietnamese.com



Tác giả Hồ Trung Tú



Có lẽ sau Bình Nguyên Lộc nay mới có tác phẩm kế tiếp bàn về bản sắc của dân tộc Việt từ góc nhìn khác hơn là nguồn gốc Kinh.

"Có 500 năm như thế - Bản sắc Quảng Nam từ góc nhìn phân kỳ lịch sử" là tên cuốn sách của nhà báo Hồ Trung Tú, vừa được Nhà sách Phương Nam phát hành ở Việt Nam.

"Khi đặt vấn đề về quá khứ như vậy, tác giả cũng đặt vấn đề về tương lai," nhà thơ Chăm Inrasara bình luận khi giới thiệu cuốn sách "có lợi ích cho tất cả, từ giới chuyên môn cho đến độc giả bình dân, cả người Kinh cũng như người Chăm và các dân tộc thiểu số trên đất nước Việt Nam."
"Với một đất nước đa dân tộc qua nhiều biến động lịch sử, ai biết được tỉ trọng trong máu của mình bao nhiêu là Chăm, bao nhiêu là Kinh?" - Inrasara đặt câu hỏi gợi mở trong cuộc trao đổi với BBC về cuốn sách.


Sách do Phương Nam phát hành



"Các vấn đề do lịch sử đặt ra, qua quá trình lịch sử lâu dài, chiến tranh với nhau, giao lưu văn hóa, ngôn ngữ và nhất là vấn đề huyết thống chính là điều nổi cộm nhất mà tác giả đặt ra trong tác phẩm."

Sử dụng phương pháp lịch sử phân kỳ, chia rồi sắp đặt lại các khu vực địa lý trong trục tọa độ của thời gian, Hồ Trung Tú đã tái dựng một bức tranh xã hội suốt 5 thế kỷ trên vùng đất Quảng Nam ngày nay.

Các diễn biến lịch sử từ đám cưới Huyền Trân năm 1306 đến ngày Gia Long lên ngôi năm 1802 được bóc tách từ sử liệu, ghép với các ghi nhận điền dã về giọng nói để minh họa cho luận điểm rằng Chămpa cũng là "di sản văn hóa của người Việt chứ không phải của một nền văn minh bị biến mất như các tờ rơi du lịch giới thiệu".

Giọng nói khác nhau giữa người sống ở mạn bắc và nam con sông Thu Bồn được đối chiếu với sử liệu về 170 năm chia cắt trên mảnh đất nay là tỉnh Quảng Nam.

Hay cùng một "làng Thanh Quýt, chỉ một con đường làng không vừa lối cho một chiếc xe bò nhưng bên này đường thì nói mô, tê, răng, rứa còn bên kia đường thì đâu, kia, sao, dậy...," có thực sự là "do nước uống chăng?"

Với những lập luận chặt chẽ và thái độ tư duy nghiêm túc, Hồ Trung Tú đưa người đọc đến những gợi mở mà cũng chính là các phát hiện của anh về bản thân mình, rằng "sẽ có lúc chúng ta nhận ra cái bản sắc văn hoá mà chúng ta đang có nó hình thành từ xa xưa và từ nhiều nguồn gốc, với những đóng góp vào những mảng tâm hồn quan trọng chứ không phải chỉ có đơn tuyến, một chiều như đã hình dung lâu nay."

Với tác phẩm của Hồ Trung Tú, ngành nhân học trên thế giới có thêm một ví dụ minh họa cho lập luận của Fredrik Barth, rằng bản sắc định hình mạnh nhất ở nơi ranh giới.

"Biết làm sao được, đó là cuộc va chạm giữa hai nền văn minh khổng lồ của nhân loại là Ấn Độ và Trung Hoa." - Tác giả suy tư. - "Và phải chăng cú va chạm nảy lửa ấy vẫn còn để lại dấu vết đâu đó trong tâm hồn người Quảng Nam?"

[CONHAKO]

Nhà nghiên cứu Inrasara đọc Có 500 Năm Như Thế: Những gợi ý từ ngoại vi lịch sử

Nguyên văn:

Là một nhà nghiên cứu người Chăm, hẳn, ông sẽ rất hứng thú khi đọc cuốn sách này?

Inrasara: Vâng. Nhận được bản thảo, tôi đã đọc một mạch, rồi còn gởi cho vài trí thức Chăm nữa. Họ cũng đã rất hứng thú. Nên, dù ít khi tôi viết cái gì đó về một tác phẩm chưa in, nhưng với bản thảo về đề tài mang tính đột phá này – khi tác giả đề nghị, tôi đã viết ngay Lời tựa. Tiếc là hai trang giới thiệu kia chỉ còn được giữ lại một đoạn ngắn ở bìa bốn, như anh thấy.

Chọn phương pháp nghiên cứu phân kỳ lịch sử để soi tỏ lại mối quan hệ Chăm – Việt trong cái “cột mốc hòa nhập khó diễn tả” kéo dài 500 năm (từ 1306 với sự kiện đám cưới công chúa Huyền Trân với vua Champa Chế Mân cho đến cái mốc 1802 với bức tranh “Một nhóm người Đàng Trong” của John Barrow) để ghi nhận sự hình thành bản sắc Quảng Nam nói riêng và Đàng Trong nói chung. Khảo sát lịch sử chính trị trong chính sử giai đoạn này, chúng ta luôn hình dung đến sự khốc liệt, phũ phàng và đậm màu sắc thôn tính, đến độ, bị coi là nhạy cảm, phải dè dặt, thế nhưng cuốn sách lại nhìn nhận khoảng giao thoa lịch sử ấy khá “dễ chịu”, ví dụ: Khi người Việt đến thì người Chăm vẫn ở lại, sống chung, mang họ Việt và qua thời gian, đã quên dần gốc gác; việc Phật hoàng Trần Nhân Tông gả Huyền Trân công chúa không phải là một mưu đồ thôn tính mà xuất phát từ sự “cảm tình” dành cho vua Chế Mân, sau đó kéo theo một quá trình “sát nhập”; sự sống chung, tiếp biến, hỗn hòa văn hóa Chăm – Việt mạnh mẽ khiến tác giả đi đến kết luận “chúng ta là Chăm đang nói tiếng Việt bằng giọng Chàm”… Ông tiên đoán thế nào về “số phận” của những giả định khoa học đầy mạnh dạn đó?

Inrasara: Lịch sử một đất nước, một vùng đất cần phải được nhìn từ nhiều chiều, và nên hướng về phía nhân văn hơn. Viết lịch sử cứ gì phải đăm đắm vào vụ đánh giết nhau tranh giành quyền lực giữa các vua chúa cùng hay khác chủng tộc. Buôn bán, thương mại đã chẳng làm nên lịch sử của nhiều nước sao? Không thể vận dụng duy một hệ thống sử để viết lịch sử các nước. Lịch sử Champa cổ nhìn qua các phong cách kiến trúc thì vẫn có thể đạt được chiều kích nhất định.
Đất nước Việt Nam hình thành từ ba vương quốc cổ, là chuyện ai cũng biết rồi. Nhưng đứng về phía nhân dân, phía ngoại vi – huyền sử hay lịch sử truyền miệng oral history, nếu có thể nói thế – để nhìn lại giai đoạn lịch sử 500 ấy thì có lẽ đây là “gợi ý” đầu tiên. Và cần thiết. Cách làm này mức độ nào đó hóa giải được các nan đề do lịch sử để lại. Không chỉ cho hôm nay, mà cả ở ngày mai. Tôi gọi đó là cách nhìn lịch sử mang tính giải trung tâm của hậu hiện đại. Tôi ủng hộ nó.

Nhìn từ góc độ một công trình nghiên cứu độc lập có đụng chạm đến nhiều vấn đề thuộc chuyên môn văn hóa Chăm như ngôn ngữ, văn hóa phong tục…, ông có nghĩ rằng, sự khảo cứu tư liệu trước tác Chăm ở tác phẩm này có hơi mỏng?

Inrasara: Mỏng, hẳn rồi. Tác giả chưa làm chủ được ngôn ngữ Chăm để có thể tiếp cận kho tư liệu phong phú về ngôn ngữ và văn học, phong tục tập quán Chăm từ đó có thể làm cuộc đối sánh. Cạnh đó, không ít công trình mới nhất về văn hóa dân tộc này – cả tác giả Chăm lẫn ngoài Chăm viết, in trong nước hay nước ngoài – rất thiết yếu cho đề tài đã bị bỏ sót. Nên ta thấy có vài chỗ bị hẫng, vài luận chứng chưa thật thuyết phục. Hơi đáng tiếc là vậy. Hi vọng khi tái bản cuốn sách, tác giả sẽ có những bổ khuyết cần thiết: Dẫn luận phong phú hơn, truy nguyên tận cội rễ văn bản, và tiếp cận được các thành tựu mới hơn, ngoài ra cần thêm nhiều hình ảnh sinh động hơn nữa.

Tác giả là một nhà văn, nhà báo. Đây là công trình nghiên cứu quan trọng đầu tiên. Ông đánh giá thế nào về thái độ, phẩm chất nghiên cứu của tác giả thể hiện qua công trình này?

Inrasara: Tôi nói đáng tiếc, là do đòi hỏi sự toàn bích dành cho công trình khoa học đạt chuẩn cao. Nhưng nếu coi khảo cứu này như là một gợi ý khởi đầu, thì Có 500 năm như thế rất đáng ghi nhận. Ghi nhận ở đề tài lẫn thái độ làm việc, ở tinh thần tiếp cận vấn đề cũng như sức gợi mở khá lớn của nó.
Nó gợi mở về nghiên cứu đối sánh giữa Chăm Hroi (ở Bình Định, Phú Yên) và Chăm Panduranga (Ninh Thuận và Bình Thuận), Chăm Churu với Chăm Kinh (Kinh Cựu hay Kanh Cụ là Chăm lai Kinh ở Bình Thuận)… Đối sánh để tìm lại kí ức lịch sử bị đứt quãng và bị bỏ quên. Đó là cách làm đầy tính nhân văn.
Qua Có 500 năm như thế, cộng đồng Chăm biết mình không cư trú cô độc hiu hắt ở vài vùng hẻo lánh, mà đang hiện diện khắp nơi trên mảnh đất hình chữ S này.

Là một người đã đọc trước bản thảo và đọc lại khi sách đã được in, ông có ghi chú nào với bạn đọc phổ thông?

Inrasara: Hãy cẩn trọng với các vấn đề do lịch sử đặt ra. Với đất nước Việt Nam đa dân tộc nhiều biến động qua các giai đoạn lịch sử thì càng. Ai biết được tỉ trọng trong dòng máu mình bao nhiêu Chăm, bao nhiêu Kinh? Đùa vậy thôi, mọi phân biệt đối xử mang tính chủng tộc đều vừa phi nhân và cả phi lí.

Xin cám ơn ông.

Nguyễn Vinh thực hiện
đã đăng Sài Gòn tiếp thị, 16-2-2011