Ba ngàn thế giới thơm - Phan Nhật Chiêu

[Visaolaithe]

Ba nghìn thế giới thơm
Nhật Chiêu

Hoa mơ một chút nhụy
Ba ngàn thế giới thơm
( Nhất điểm mai hoa nhụy
Tam thiên thế giới hương)

Đó là một thiền ngôn xưa mà ta có thể đọc trong thấy trong Thiền lâm cú tập (Zenrinkushu)

Nếu ba nghìn thế giới không có một chút nhụy hoa nào thì nó sẽ ra sao ?

Có gì nhẹ như một chút nhuỵ hoa mơ? Có gì huy hoàng như phấn hoa bay trong gió, truyền tin sự sống và ướp hương ba nghìn thế giới? Và cõi ta bà trở thành xứ sở của hoa mơ.

Lang thang trong cõi Ta bà, Basho cảm nhận mùi hương hoa mơ như một hơi thở sáng thế:

Mùi hoa mơ ơi
con đường núi mọc
bỗng nhiên mặt trời
(Ume ga ka ni
Notto hi no deru
Yamaji kana)
Basho

Hương hoa mơ đã xui mặt trời mọc, hay mặt trời giục giã cánh hoa mơ kia mở phơi hương sắc? Mặt trời cũng chỉ là một cánh hoa khác, bông hoa của hư không.

Thiền đã đi vào thơ như thế, Thiền đã nở rộ thành Thơ khi trái tim người biết hát.
Thiền và thơ tương nhập như Quan Âm đi vào trong cỏ nội hoa ngàn:

Thiện tai Quan Thế âm
Toàn thân nhập hoang thảo
Thiền lâm cú tập
( Diệu kỳ thay Quan Thế Âm
Toàn thân thể nhập muôn vàn cỏ cây)

Chính vì thế mà nhà thơ nữ Sono-jo muốn ôm hết vào lòng cỏ lá mùa xuân:

Bước lang thang
Đưa tay mà hái
cỏ mùa Xuân hoang
Sono-jo
(Te wo nobete
Ori - yuku haru no
Kusaki kana)

Nhưng cỏ thì có chi đáng kể? Chính bản chất " vô dụng" của cỏ đã làm cho cõi Ta bà ngát một màu xanh:

Cỏ vô dụng
vẫn mê mải lan tràn
và mặt trời cũng tràn lan
Issa
(Muda gusa ya
Nanji mo nobiru
Hi mo nobiru)

Cỏ vô dụng. Thền, nghệ thuật và thơ ca cũng thế, tất cả là vô dụng. Vô dụng tất nhiên nằm ngoài cái vòng " kim cô" của lợi nhuận. trong tình yêu của Quan Âm và trong thiên nhiên, không có gì hữu dụng hay vô dụng.
Cỏ vô dụng đến nỗi nó chỉ có thể" dẫn đưa đời sống đi lên" chứ không có khả năng nào khác, như Whitman từng nói:

Mầm cỏ non bé nhất cho thấy thực ra không có chết chóc gì
Và nếu có đi nữa, nó cũng dẫn đưa đời sống đi lên chứ không đợi ở chỗ tận cùng mà chặn ngưng cuộc sống ...

Nhưng hoa mơ kia vào cỏ hoang kia từ đâu mà có mặt? Để mà hương thơm. Để mà mặt trời mọc. Để mà dẫn đưa đời sống. để mà Quan âm? Hỏi thửa chúa Xuân xem:

Dục vấn hoa lai xứ
Đông quân diệc bất tri
Thiền lâm cú tập
(Muốn hỏi hoa nơi đến
Chúa Xuân nào biết đâu)

Mọi câu hỏi siêu hình đều vô nghĩa. Đời sống để sống, không phải để hỏi. Rằng hoa đến từ đâu hay hương đến từ đâu:

Từ cây hoa nào
Mà ta không biết
một làn hương trao
Basho
(Nan no ki no
Hana towa shirazu
Nioi kana)

Basho biết rằng mình không biết. Thì cũng chẳng " tệ" hơn Socrates. Họ là nòi " bất tri"

Bất tri hà xứ tự
Phong tống giảm thanh lai
Thiền lâm cú tập
( Tự chùa nào không biết
Tiếng chuông theo gió về)

Hương hoa và tiếng chuông đưa dẫn tâm hồn ta đi lên, đến gần một bờ cõi khác, như thể đó là bờ bên kia.

Hoa đào như áng mây xa
Cchuông từ Ueno đến?
Hay từ Asakura?Basho
(Hana no kuno
Kane wa ueno ka
Asakura ka)

Nơi nào là bờ bên kia? Ueno hay asakura? hay bờ bên kia chính là ờ bên này? Hoa đào ở đây và tiếng chuông đang ngân bây giờ. Mà dư hương và dư âm thì đã phảng phất và vang vọng tự nghìn xưa.

Như cây tùng cổ và tiếng chim huyền bí:

Cổ tùng đàm bát nhã
U điểu lộng chân như.
Thiền lâm cú tập
( Cây tùng cổ xưa ca bát nhã
Cánh chim huyền bí múa chân như)

Cây tùng ấy, cánh chim ấy là Bồ tát trong đời. Hoặc là Bồ tát hoá thân vào tùng, vào chim. bản thân thiên nhiên là Đại Bồ tát. Cũng như nhật nguyệt là Như Lai: Mặt trời Phật, mặt trăng Phật
Có cây thông già trong thơ Issa:

Chưa thành Phật Đà
Thông già một cội
Mơ gần mơ xa
Issa
(Hotoke to mo
Narade uka uka
Oi no matsu)

Cây thông già đứng mơ trong một thế giới mơ dưới một bầu trời mơ. đó là mơ trong mơ, mộng trung chi mộng
Mơ là gì và thực là gì? Thế giới này là gi? Ta nhớ bài tứ thế chi ca của nữ thi sĩ Sonojo ( môn đồ của Basho)

Bầu trời rạng đông
Hay trăng thu ngời sáng
biết đâu là thực
Hay giấc mơ mòng
Nam mô A Di Đà Phật !
Sonojo
(Aki no tsuki
Haru no akebono
Mishi sora wa
Yume kara tsutsu ka
Namuamidabutsu)

Cuộc đời là thực cũng được, là mơ cũng được. Có cái gì khác nhau đâu. Nam mô với thực, nam mô với mộng, nam mô với cuộc đời - đấy là tiếng hát của Sonojo. Như trong lá thư nàng gửi cho thiền sư Unko:

"Chớ cầu tìm chân như, chớ cầu tìm hư vọng. đấy chính là căn nguyên của Đại đạo ... Liều thì xanh rờn, hoa thì đỏ thắm, tự nhiên nhi nhiên, thơ haiku và đoản ca cần sáng tác . . . Ngày tháng tôi trôi qua trong lời niệm Phật, trong sáng tác haiku và đoản ca. Lên cõi cực lạc cũng tốt, mà sa xuống địa ngục cũng chẳng hề chi "

Đối với một tâm hồn như Sonojo, mơ và thực không còn ý nghĩa. tâm hồn ấy bay trên đường khinh thanh, nhẹ nhàng như phấn hoa, nhẹ nhàng như hương thơm. Nàng là " huyền điều", cánh chim huyền bí của thơ ca. Chân như là trò chơi của nàng ( lộng chân như) và hư vọng cũng thế. là môn đồ của của basho, nàng cùng thầy làm cho thơ ca lan rộng cõi u huyền .

Thiền đi vào trong thơ như nhật nguyệt và càn khôn đi vào trong tay áo:

Tụ trung nhật nguyệt tàng
Chưởng nội ác càn khôn
Thiền lâm cú tập
( Nhật nguyệt chui vào tay áo
Càn khôn nắm tận tay)

Vì thế nên Hokushi mới tự do di chuyển vầng trăng như thể đó là một món đồ chơi:

Treo trăng lên cành thông
rồi tôi lấy trăng xuống
mà ngắm trăng tuyệt trần.
Hokushi
(Tsuki wo matsu ni
Kaketari hazushite mo
Mitari)

Thiền là tự do chơi đùa với vũ trụ. Thiền giải thể mọi ràng buộc, mọi quy luật. và thơ ca cũng thế. Nên Thiền và thơ cùng hân thưởng tự do chung:

Ngồi trên thuyền trôi
Và vầng trăng khuyết
tựa vào lòng tôi
Taigi
(Mikazuki ya
Hiza ni kage sasu
Fune no naka)

Nhật nguyệt ( và cả càn khôn) nằm trong tay áo ta, trên đầu gối ta, trong hạt cải mòng, trên đầu lông xíu.. . Bao giờ mà chẳng thế.
Chứ nhật nguyệt nằm đâu? và càn khôn nữa?
Thiền đã tạo dựng cho thơ ca một vô môn quan. Thiên tài thơ ca sẽ bước qua cửa ấy và càn khôn độc bộ
Con người trong thơ thiền là vô ngã- vì vậy có thể nắm giữ nhật nguyệt, bước qua càn khôn, đi về trong thời gian vô tận. Ngã là cái tôi hữu hạn, là cái chết
Vô ngã là bất kỳ điều gì được hiện thành, được sống. Tự do.
Nói như nhà thơ Thiền hiện đại Takahashi Shinkichi trong bài thơ tự do:

Không ở nhà
Bảo họ tôi đi vắng
Bảo họ không có ai ở đây
Năm trăm triệu năm sau tôi về

Trong tác phẩn khác Shinkichi nói rõ hơn:
Không có ai là đang sống. Con người chúng ta là được sống. Như một âm thanh, như một áng mây.
...
Con người chúng ta cũng giống như âm thanh đó. Không có gì như là ngã. Chỉ có vô ngã là hiện hữu
Vì thế trong thế giới của Shinkichi, vỏ sò nằm trong cát là một cầu vồng:

Một vỏ sò nằm ngủ
Chỉ một chút đong đưa
Khi sóng chiều đấn hát
Mặc trùng dương gần rú
Vẫn lặng yên mơ màng

Một ngày nào đó
Biển hoá nương dâu
Bãi bờ thành đáy nước
Vỏ sò không sá kể
Ngày mai một buổi nào
Và dẫu nằm trong cát
Chẳng ghen gì mây cao

Vỏ sò đã quên hết
Nhục thân xưa của mình
Và những năm về trước
Đã đi cùng hư không
Mơ màng không xao xuyến
Lãng đãng không muộn phiền
Dâng mình cho nhịp điệu
Của bước dài Vô biên

Và một ngày nào đó
Vỏ sò ai nhặt lên
Sau một cuộc hoá thân
Hốt nhiên thành cúc áo
Nó sẽ không sầu não
Không một lần bận tâm

A, vỏ sò!
Cầu vồng nằm trong cát
Chỉ một chút đong đưa
Khi sóng chiều đến hát ...

Bài thơ mang một chút dư vang của một bài haiku xưa

Cơn giông
Ô kìa vỏ ốc
Trống không
Yajin
(Kogarashi to
Narinu katatsumuri no
Utsusegal)

Chính vì trống không cho nên vỏ sò mới chứa trong nó niềm tịch liêu vô tận và nhịp điệu vô biên.
Vỏ ốc ấy cũng giống như thơ thiền, trống không mà đầy đủ ba nghìn thế giới
Và ba nghìn thế giới ấy có thể bừng dậy hương thơm vì một chút nhụy hoa mơ

(Nguyệt san Giác Ngộ - số 91)

[Visaolaithe]

Nam Mô Hoa Đào - Nhật Chiêu

Nam Mô Hoa Đào

Nhật Chiêu

--o0o--

- Trước cành đào hoa
Rộ đời hương sắc
Nam Mô hoa đào!
Bashô

Nam Mô là dâng hiến thân tâm mình cho Đức Phật. Trước hoa đào, Bashô niệm Phật (Hana nimo nenbutsu) và như thế, Bashô đang niệm hoa đào. "Muôn triệu đóa hoa chính là hoa Phật Tổ", Thiền Sư Dôgen nói: "là vang rền tiếng gọi: Chư Phật hiện thân giữa đời" (1)

Hoa đào, hoa mơ, hoa ưu đàm… muôn triệu loài hoa. Do nhân duyên mà hoa đào được nói tới. Trong họ nhà hồng, chỉ có anh đào (Sakura) là vươn thành cây lớn, hoa phủ cành như mây và chỉ hiện thân trong vài ngày, sau đó tung tán mình trong gió dưới một bầu trời Xuân, không luyến tiếc. Đó là cái đẹp vô ngã. Và Bashô cúi mình đảnh lễ. Anh hoa phát tiết, mùa Xuân xuống đời (Sakura đọc theo âm Hán Việt là Anh)

Và cũng như Bashô, Issa đến bên hoa đào với một thân tâm hoàn toàn thuần khiết:

- Nước nóng tắm rồi
Vừa xong lạy Phật
Hoa đào ta ơi!
Issa

Nước nóng, Phật, hoa đào, Issa đang sống với Niết Bàn. Tắm đi, niệm Phật đi, ngắm hoa đào đi. Issa đang sống với mùa Xuân. Và đọc Issa, ta muốn sống với Issa.

Có một nhà thơ Haiku khác, Onitsura khi nhìn vào hoa đào núi (yamazakura) đã nghe ra một tiếng hát kỳ diệu: Bài ca của đá cuội.

- Hoa đào núi
Đá cuội hát ca
Dưới lòng con suối.
Onitsura

Bạn sẽ hỏi: Suối hát hay cuội hát. Tất nhiên là cả hai ca hát. Và cả hoa đào nữa, nó đang ca hát. Cả ngọn núi, và cả con suối kia. Trong Sơn Thủy kin (Sansui-kyô) của Dôgen, ta thấy núi đi, núi trôi chảy, đó là vì núi đang ca hát. Vì sơn thủy là Pháp, sơn thủy cũng là Kinh. Sơn Thủy Kinh. Vì hoa đào là Pháp, hoa đào cũng là Kinh. Kinh Hoa Đào.

Và ta tiếp tục đọc Kinh Hoa:

- Gió và mưa
Giữa những cơn cuồng dại
Những cánh hoa đầu mùa.
Chora

Hoa đào nở ra mùa Xuân. Gió và mưa không ngăn được điều đó. Hoa mong manh đến thế, vô thường đến thế nhưng chẳng gì mãnh liệt hơn hoa. Giữa gió và mưa, hoa là tình yêu. Hoa là thiên sứ của tình yêu, của bờ bên kia. Như lời Tagore: "Ở giữa thế gian như thành vàng Ravana, chúng ta luôn luôn sống lưu đày khi cõi trần giăng bã vinh hoa và muốn chiếm hữu chúng ta. Hoa lại đến với chúng ta, hoa mang tin từ bờ bên kia. Hoa thì thầm vào tai chúng ta: Em đến đây, người bảo em đến. Em là sứ giả của cái đẹp, của người mà tâm hồn chan chứa tình yêu…"(2)

Hoa xuống đời, lẫn vào cuộc sống, lẫn vào tiếng chuông chùa.

- Một đám mây hoa
Chuông chùa Ueno vọng
Hay chùa Asakusa?
Bashô

Nhà thơ không phân biệt được tiếng chuông từ đâu vọng tới. Và cần gì phân biệt? Hoa đào không nở từng đóa đơn độc mà nở thành quần thể muôn nghìn đóa, vì vậy được gọi là "mây hoa" (Hana no kumo: hoa vân). Hoa không tự phân biệt mà hòa lẫn vào nhau. Hoa vì tiếng chuông mà đến hay chuông vì hoa mà ngân? Hoa chẳng phải là "một công án sống" sao? Chẳng hạn:

- Hoa đào nở
Chim thì hai cánh
Ngựa có bốn chân.
Onitsura

Cái như tính của sự vật (Hoa đào tính, chính, ngựa tính…) có thể làm ta ngạc nhiên, có thể không. Onitsura đơn giản ghi lại cái như như đó.

Trong cõi chân không diệu hữu, sao mai vẫn cứ là sao mai, hoa đào là hoa đào và mây là mây: Kìa ngôi sao mai

- Tách khỏi hoa đào
Giữa trận mây bay.
Kikaku

Sao mai trên trời thì tách mình khỏi hoa đào nhưng áo rơm người trần thế thì lại muốn giữ hoa trên mình. Giữa cơn gió loạn, hoa đào tung tán khắp nơi, khi rơi xuống chiếc áo rơm mà người phu chèo chống chiếc bè đang mặc, hoa đã dính mắc đầy áo, như trong bài thơ sau: Trên bè giông bão

- Áo rơm người chèo chống
Hóa áo hoa đào.
Buson

Khi hoa đào nở (sau 51 tuần vắng bóng trong năm) thì khắp nơi vây phủ mây hoa. Thế giới trong vài ngày biến thành thế giới của hoa đào.

- Bước vào hoa đào
Người người lũ lượt
Bước ra hoa đào.
Chora

Đào nguyên có giữa lòng đời. Chúng ta "bước vào" nó và chúng ta "bước ra" nó. Thiền Sư Ikkyu (Nhất Hưu) có viết một bài đạo ca như sau: "Từ dục tình của đời, tôi trở về cõi vô dục, một thoáng nghĩ ngơi, mưa có rơi thì rơi, và gió lên mặc gió!" Hoa đào đến thế gian, đến cõi Ta bà này như để cứu rỗi nó. Cái đẹp cứu rỗi thế gian, Issa dường như nói vậy, cũng như Dostoievsky từng nói?

- Hoa đào ban đêm
Như từ trời xuống
Những người con gái tiên.
Issa

Hoa đào với Issa, Buson, Bashô và với hầu hết nhà thơ Nhật thường chứa đựng trong nó một vẻ huyền ảo, linh thiêng:

- Đỉnh Yoshino
Nuốt mây trên trời cao
Và thở ra hoa đào!
Buson

- Chuông chiều tắt dần
Hương hoa đào ấy
Vẫn còn rung ngân.
Bashô

Issa dù được mệnh danh là "nhà thơ của đời thường" nhưng dường như với ông, đời thường chính là tôn giáo. Cho nên:

- Quan Âm Phật Bà
Nơi nào có mặt
Anh đào ra hoa.
Issa

Như vậy, có thể nói nơi nào có hoa, nơi đó có Phật. Tính chất hoa đào, hay hoa nói chung và tình yêu là một.

Nhật Chiêu

(1) Moon in a Dewdrop, Zen Master Dôgen, Element Books, 1988, trang 115. (2) Sadhana, Tagore. Theo bản Việt dịch của NXB An Tiêm: Thực hiện toàn mãn.

[Visaolaithe]

Chơi cùng hư không - Nhật Chiêu

Chơi cùng hư không

Nhật Chiêu

--o0o--

“Vượt qua
những tầng mây trắng
vân tước hát ca”
Kyoroku

Vượt qua những tầng mây của mình, những con chim ấy đã bay đến tận cùng tiếng hát, tận cùng Thơ Ca. Dẫu vậy, đã là Thơ Ca thì làm sao có thể tận cùng? Không, đó cũng chỉ là một cuộc quy hồi. Trở về với tiếng hát đầu tiên. Trở về với sớm mai của mọi sớm mai. Để chơi cùng Hư Không, cùng sớm mai, cùng mùa Xuân của mọi mùa Xuân…

Trên cánh đồng
chim vân tước hát
chơi cùng hư không

Haranaka ya
mono nimo tsukazu
naku hibari
Basho

Ca hát say sưa trên cánh đồng, đấy là chim vân tước (hibari) đang chơi, như mọi con chim se sẻ khác. Chơi với chim là một khát vọng sống. Khác với chim, com người thường quên chơi.

Chơi chỉ là để chơi, không mục đích.

Với những trò chơi hiện đại, ta đã vô tình đánh mất mình, đắm chìm trong vô số dục vọng và buồn chán. Chỉ có trẻ thơ và chim chóc là biết chơi, có tinh thần chơi của hư không.

Con chim sẻ nhỏ
mang niềm du hí
trong cánh mà bay

Suzumego ya
hane aritake no
ureshi – gao
Sekiu

Con chim sẻ nhỏ và cuộc chơi du hí tam muội. Từng lông cánh của chim như lộng gió niềm vui. Chim như nói cùng hư không: “Cầu xin Người để cho dòng tinh lực vũ trụ không sao ngăn lại được của Người rập rờn lưu chuyển như cơn gió Nam lồng lộng vi vút thổi vào Xuân.” (Tagore)
Và như thế con chim sẻ nhỏ của Sekiu tham gia vào cuộc chơi tràn đầy niềm vui của mùa Xuân, của vũ trụ.

Vũ trụ là trò chơi của một đứa trẻ, theo Heraclite, nó đẩy các quân cờ: “Thời gian là một đứa trẻ đang chơi cờ, nó chơi cờ với một quyền lực vương giả.” Quyền lực của một đứa trẻ hay một chú sẻ non, là niềm vui được chơi.

Trên nương trà
một bầy se sẻ
trốn tìm trong hoa

Cha no hana ni
kakurenbo suru
suzume kana
Issa

Với bầy sẻ của Issa, nương trà là sân chơi. Nhưng sân chơi thực của muôn loài bao giờ cũng là hư không. Trốn tìm trong hoa là trốn tìm trong tướng hoa của hư không. Tướng hoa đó có khi là cành trúc, có khi là cây mơ:

Sẻ mẹ dặn dò:
bay về cành trúc đấy
và bay đến cành mơ

Take ni iza
ume ni iza to ya
oya – suzume
Issa

Tướng hoa đó là những hoa đào, mận, mơ, liễu… là hằng hà sa số hoa trong cuộc chơi bất tuyệt của hư không, như Thiền sư Dogen của Nhật Bản (thế kỷ mười ba) đã diễn tả:

“Đây là tướng hoa của tất cả mọi sự. Mọi sự rốt ráo không thể dò, là những hoa và quả giữa hư không… Cần xem chúng như là bình đẳng với những đào, mận, mơ, liễu.”

Hay hư không chính là cánh mũi của Đại Phật (Daibutsu), là hơi thở của Đại Phật:

Chim én bay ra
từ trong cánh mũi
Đại Phật Nara

Daibutsu no
hana kara detaru
tsubame kana
Issa

Và cho dù Đại Phật ở đây là một pho tượng, một hình tướng, vẫn có hơi thở của hư không.

Với một diệu tài vượt xa muôn vật, những con chim biết giấu mình giữa hư không, như những bông hoa giấu mình trong hương:

Ôi sơn ca
giấu mình đâu đó
trời xanh bao la

Kuma mo naki
sora ni kakururu
hibari kana
Rikuto

Diệu tài của chim là có mặt bằng tiếng hát. Nói như nhà thơ Tennyson trong In Memoriam, toàn thể chim sơn ca đã biến thành “một khúc ca vô hình”. Nhà thơ Ampu cũng thấy:

Sơn ca trên mây
chỉ còn tiếng hát
vô hình chim bay

Koe bakari
ochite naki
hibari kana
Ampu

Chỉ còn tiếng hát. Nhưng không chỉ có tiếng hát. Vận mệnh của chim là bay. Là đối mặt với gió, với vô biên :

Đối mặt không ngừng
ôi chim vân tước
với gió mùa Xuân

Harukaze ni
chikara kuraburu
hibari kana
Yasui

Đường bay của chim vân tước tạc vào gió, tạc vào mùa Xuân cái vô hình, vô tích của chim. Và tiếng hát của nó tạc sâu vào cái vô định hình của mây :

Vân tước hát ca
từ từ mây trắng
rợn đầy âm ba

kumo ni nami
tatete saezuru
hibari kana
Seien

Chim và mây. Cả hai đều là bạn của hư không. Dường như không phải chim đang hát mà là mây đang hát. Dường như không phải mây đang tan trong âm ba mà là chim vân tước đang tan.

Mây là niềm im lặng đang ngân nga và chim là tiếng hát đang trở thành vô thanh. Đó là mây và chim đang chơi đùa cùng hư không.

Và chim vân tước ơi, có nhớ cánh hạc vàng nghìn xưa đã để lại những vầng mây trắng buồn tênh, trong tiếng thơ huyền bí của Thôi Hiệu ?

Tích nhân dĩ thừa hoàng hạc khứ
Thử địa không dư Hoàng hạc lâu
Hoàng hạc nhất khứ bất phục phản
Bạch vân thiên tải không du du...

Cái tiếng thơ mà Phạm Đại Sĩ gọi là “nguyên khí của thái không hốt nhiên nhập vào ngòi bút.” Ta quá yêu cái thái không ấy nên muốn hát cùng Thôi Hiệu theo ngôn từ của mình :

Chở tiên đi, cánh hạc vàng
Bỏ hư không lại, còn Hoàng hạc lâu
Hạc vàng mất hút thiên thu
Để nghìn năm trắng mây từ từ trôi...

Nhưng hạc vàng là gì ? Đó lại là sáng tạo của hư không. Có vân tước và én, có dạ oanh và nhạn, có đỗ quyên và tích linh... Thì sao không có hạc vàng ? Đã có Hoàng hạc lâu thì hẳn có Phượng hoàng đài. Đấy là trò chơi của hư không, trò chơi của tâm tưởng :

Tôi yêu đầy trái tim
những đôi cánh của chim
chở mùa ánh sáng !

Tori no ha ni
misomuru haru no
hikari kana
Chora

Cánh chim hoặc là chở thần tiên (tích nhân) hoặc là trở ánh sáng (hikari), nó luôn luôn chở một điều gì đó từ điểm nhìn của chúng ta.
Chim là của bầu trời. Vậy mà một cánh chim bay đi, ta lại có cảm giác mất mát. Hoàng hạc bay đi, và rồi những cánh nhạn bay đi, hay một con hoàng yến bay đi.

Bay đi, bay đi... Chỉ còn lại nỗi cô đơn là ta :

Đêm qua nhạn bay đi
hôm nay bay đi, bay đi
đêm nay không còn chi

Kinô ini
kyô ini kari no
naki yo kana
Buson

Dễ dàng liên tưởng cánh chim và thời gian. Đêm qua và hôm nay đủ cho cây thay lá, tóc bạc màu, nhan sắc tàn phai, là “từ tôi phút trước sang tôi phút này”, là từng thế hệ đi qua.

Chim yến thoát rồi
một ngày Xuân đẹp
đến giờ tàn thôi

Kanariya wa
nigete haru no hi
kure ni keri
Shiki

Ngày Xuân nào cũng tàn, chẳng phải vì cái yến vàng đã ra đi. Nhưng thiền sư Dogen vẫn bảo : “Xuân làm hoa nở, hoa làm nở Xuân”, Xuân nở rồi tàn, chim đến rồi đi, được và mất... Có thể Shiki nhìn vào nỗi cô đơn của mình với một nụ cười vào cuối một ngày Xuân.

Trên mái nhà của Jôsô mỗi sớm mai có một con vân tước đến hót. Cùng là một con chim, hay là những con vân tước khác nhau, nhà thơ tự hỏi :

Chim sẻ trên mái nhà
sớm mai này đến hót
có là chim hôm qua ?

Asagoto ni
onaji hibari ka
yane no sora
Jôsô

Chim sẻ thì hát ca, chơi đùa, không cần biết mình là một hay hai. Bầu trời trên mái nhà là một hay hai ? Những sớm mai là một hay hai ?

Sớm mai là gì? Nhà thơ Tagore nhìn thấy sớm mai như một trò chơi tử sinh:

“Chúng ta thấy trò chơi tử sinh khắp nơi, sự chuyển hóa từ cựu sang tân này. Ban ngày đến với chúng ta mỗi sáng sớm, hoàn toàn trinh bạch, lồ lộ tươi thắm như một đóa hoa khoe sắc hương. Nhưng chúng ta biết rằng nó già cũ, nó là tự kỷ Thời gian vậy… Thế giới chúng ta mang sự tươi trẻ bất tử trong sâu thẳm của lòng. Sự già lão và bệnh tử làm lướt trên gương mặt nó những bóng mờ hiu hắt và thoáng qua đi không để lại một ngấn tích nào… Cái già này, cái ngày rất xa xưa này của trái đất chúng ta hồi sinh lại mỗi sớm mai. Nó trở lại, luôn luôn với tiếng gọi cùng âm điệu.”

Con chim sẻ trên mái nhà Jôsô dường như hát theo âm điệu sớm mai mà Tagore đã hình dung. Sớm mai này và muôn vạn sơn mai trước đó, con chim sẻ này và muôn vạn se sẻ hôm qua, chính là đời sống lúc nào cũng xưa cũ và thanh tân, mất mát và đủ đầy.
Cho nên những sớm mai sẽ bay đi đâu, những cánh chim sẽ bay đi đâu?

Đàn nhạn đi rồi
cánh đồng trước cửa
dường như xa xôi

Kari yukite
kadota no tôku
omowaruru
Buson

Mã Tổ cùng Bách Trượng dạo chơi, nhìn thấy bầy nhạn bay trên không.
Mã Tổ hỏi: Cái gì thế?
Bách Trượng thưa: Đàn nhạn.
Mã Tổ: Bay đi đâu?
Bách Trượng: Bay mất rồi.
Mã Tổ bèn nắm mũi Bách Trượng mà vặn mạnh, đau quá phải la lên. Mã Tổ quát: Bay mất thật sao?
Và Bách Trượng đại ngộ tức thì.

Trong hư không đàn nhạn vẫn bay, chẳng mất đi đâu. Từ thời Mã Tổ, hơn ngàn năm rồi, đàn nhạn vẫn còn bay. Nếu như không gian không nhốt kín ai và thời gian chẳng che mắt ai…

Cánh đồng vẫn ở nguyên trước cửa Buson, trước cửa nhà ai đó. Và chim vẫn bay và lúa vẫn xanh. “Dường như” thế giới vẫn như thế và dường như nó xa xôi và biến đổi. Đôi mắt họa sĩ của Buson cảm nhận được những sắc màu vô sắc ấy.

Còn Onitsura thì dường như hồn nhiên hơn Buson khi nhìn ngắm cánh đồng của mình:

Vân tước bay lên
vân tước bay xuống
lúa xanh, xanh rờn

Aomugi ya
hibari ga agaru
are sagaru
Onitsura

Chim sẻ đang bay và lúa đang xanh. Còn chim sẻ không chờ mổ thóc và lúa cũng không xanh cho Onitsura làm thơ. Nhưng mà chim sẻ bay, lúa xanh và Onitsura làm thơ cho nhân của hư không và duyên của hư không đấy thôi.
Có vẻ đồng chung cảm hứng với Onitsura, nhà thơ Rankô nhìn thấy:

Hai bên mạn thuyền
sang phải rồi trái
vân tước hát miên man

Kawabune ya
hibari nakitatsu
migi hidari
Rankô

Tại sao “sang phải rồi trái” (migi hidari) ? Chẳng ai biết. Chỉ thể thôi. Chim vân tước đang chơi trên dòng sông. Con sông chỉ trôi, chỉ trôi mà thôi. Và ai đó đang đi thuyền. Phải và trái là ngôn từ của con người, không phải của chim. Rankô đang “cưu trú” trong ngôn từ, đang đi con thuyền ngôn từ. Còn chim vân tước thì không, chỉ có hư không.

Phải và trái là luật. Chim vân tước cũng có luật của nó. Suốt ngày nó hát. Nhưng thời gian của ngày không đủ cho niềm đam mê ca hát. Và luật biến thành tự do :

Dẫu ngày dài ra
mà vân tước hát
vẫn còn hát ca

Nagaki hi wo
saezuri taranu
hibari kana
Basho

Không chỉ hát trong ngày nắng đẹp. Tiếng hát của vân tước dường như không còn lệ thuộc vào không gian và thời gian:

Ban mai
chim vân tước hát
giữa cơn mưa dài

Ariake ya
ame no naka yori
naku hibari
Issa

Hát và bay, đó là tự do của chim, đó là tâm hồn của chim. Như con hải âu của Richard Bach. Con hải âu đó nói rằng: “Xin hiểu cho rằng một con hải âu là một tư tưởng vô hạn của tự do, một hình bóng của Đại Hải Âu, và toàn thân thể bạn, từ đầu cánh này đến đầu cánh kia chẳng là gì khác ngoài tư tưởng của bạn.”

Đúng như hình ảnh mà Shiki thể hiện về chim vân tước:

Chim vân tước bay
thở ra sương gió
dẫm lướt tầng mây

Kumo wo fumi
kasumi wo suuya
age – hibari
Shiki

Đúng như hình ảnh mà Trang Tử thể hiện về bậc chí nhân:

“Người như thế thì theo hơi mây, cỡi mặt trời mặt trăng mà rong chơi ngoài bốn biển, chết sống còn không làm họ điên đảo, phương chi là mối lợi hại?”
“Nhược nhiên giả, thừa vân khí, ky nhật nguyệt, nhi du hồ tứ hải chi ngoại, tử sinh vô biến ư kỷ, nhi huống lợi hại chi đoan hồ?”

Đó là kẻ biết rằng mình là tự do, mình là cuộc chơi. Chơi cùng hư không, chơi cùng Niết bàn.

Mà Niết bàn là gì?

“Niết bàn không phải là một nơi chốn, mà cũng không phải một thời điểm. Niết bàn là trạng thái toàn bích tuyệt vời”
“Heaven is not a place, and it is not a time. Heaven is being perfect” – Richard Bach.

Có phải là trạng thái này:

Vượt qua
những tầng mây trắng
vân tước hát ca

Shirakumo no
ue ni koe aru
hibari kana
Kyoroku

Vượt qua những tầng mây của mình, những con chim ấy đã bay đến tận cùng tiếng hát, tận cùng Thơ Ca.

Dẫu vậy, đã là Thơ Ca thì làm sao có thể tận cùng?

Không, đó cũng chỉ là một cuộc quy hồi. Trở về với tiếng hát đầu tiên. Trở về với sớm mai của mọi sớm mai. Để chơi cùng Hư Không, cùng sớm mai, cùng mùa Xuân của mọi mùa Xuân.


Nhật Chiêu