Đồng Dao Mới ------ Du Tử Lê

[GRANDET]

Đồng dao mới

Em yêu dấu hết đời anh có lẽ
Không còn gì để gửi lại cho ai
Không còn gì để giữ cho ngày mai
Em lấy hết từ lâu đời sống đó

Em cũng biết phải không , tình vốn chát
Như môi ta lạnh xót một đêm nào
Như chim đi theo đường gió nghẹn ngào
Sương vói lá trong lòng nhau quấn quít
Sông với núi không bao giờ cách biệt
Đêm với ngày sự thực chẳng chia tay
Những cánh rừng yên ngủ với heo may
Nhưng có phải trái tim nồng vẫn đập
Năm với tháng chia nhau mầm khốn nhục
Vui với buồn cũng một mặt gương soi
Ta với đời cũng chỉ một ta thôi
Và em nữa vẫn là em tội nghiệp

Máu vẫn chảy nên tình còn oan nghiệt
Mưa vẫn đi nên sông sẽ quay về
Biển vẫn xanh nên sóng sẽ vỗ về
Em cứ ngủ dù ngày mai bão tố
Em cứ gửi hồn em trong cõi trú
Mộng sẽ về kịp lúc gió lay cây
Trăng sẽ về đúng lúc tóc em bay
Anh sẽ bảo cả đời anh bên nhỏ
Đêm vẫn nở những đóa quỳnh rực rỡ
Em cứ buồn trắng ngát cả đêm thâu
Khóc với cười cũng chẳng khác chi nhau
Và chúng chỉ cho thấy tình ta, thực

Ngực ngây ngất dậy hương lần thứ nhất
Trên vai thơm răng ngập xuống một lần
Trên môi non hồn hé nụ ân cần
Máu như chỉ kim khâu tình mãn kiếp
Ta đứng thẳng trong tình ta lẫm liệt
Núi chưa từng khuất phục gió mưa sa
Chim lìa đời còn đập cánh thiết tha
Ngựa vẫn chạy tận cùng hơi thở cuối
Em cứ hát những lời xanh bóng tối
Những lời thầm lả tả nỗi đau riêng
Lửa sẽ về trong hồn lạnh đêm nghiêm
Em sẽ thấy thời gian như dát bạc

Đời hung hiểm muốn tình ta tan tác
Nhưng sông thề với núi chẳng chia tay
Nhưng mưa thề với biển sẽ ra khơi
Cây với cỏ có bao giờ tạm biệt
Than với củi sống chung cùng một phút
Những tàn tro chẳng thể có hai đời
Như que diêm chỉ có một tiếng cười
Như ta chỉ có một đời tiêu phí

Em đắm đuối đến vô cùng ủy mị
Em đam mê như hơi thở vơi đầy
Như chiều vàng thích đứng trên ngọn cây
Như anh thích những đời mưa luống tuổi
Ta nín lặng sống cùng đau đớn, mới
Trong yêu thương ta chấp nhận cực hình
Khi vung gươm ta đón đợi đầu mình
Và khinh bỉ chung quanh bầy ác thú
Đời vốn thế con thò lò sấp ngửa
Bận tâm chi tình nghĩa thế gian này
Em chớ buồn kẻo tàn tạ thơ ngây
Kẻo đêm rụng thêm chùm đau đớn, cũ

Ôi tóc lạnh xuống môi thờ thẫn nhớ
Em vì ta héo úa một mùa hương
Em vì ta sớm bỏ một mùa son
Như sông sớm bỏ nguồn ra với biển
Tình giông bão sá gì hơn với thiệt
Đúng hay sai , ta chẳng phải phân trần
Nhục nhã ư ? ta uống chẳng ngại ngần
Hạnh phúc hiếm ? ta cùng nhau san sẻ

Em yêu dấu hết đời anh có lẽ
Không còn gì để gửi lại cho ai
Không còn gì để giữ cho ngày mai
Em lấy hết từ lâu đời sống đó

[GRANDET]

Đêm nhớ trăng Sài Gòn

Đêm nhớ trăng Sài Gòn

Du Tử Lê

Đêm về theo vết xe lăn
Tôi trăng viễn xứ hồn thanh niên vàng
Tìm tôi đèn thắp hai hàng
Lạc nhau cuối phố sương quàng cỏ cây

Ngỡ hồn ta xứ mưa bay
Tôi chiêng trống gọi mỗi ngày mỗi xa
Đêm về theo bánh xe qua
Nhớ em xa lộ nhớ nhà Hàng Xanh

Nhớ em kim chỉ khứu tình
Trưa ngoan lớp học chiều lành khóm tre
Nhớ mưa buồn khắp Thị Nghè
Nắng Trương Minh Giản trưa hè Tự Do

Nhớ nghĩa trang quê hương bạn bè
Nhớ pho tượng lính buồn se bụi đường
Đêm về theo vết xe lăn
Tôi trăng viễn xứ sầu em bến nào ?



[ame="http://www.youtube.com/watch?v=uTPPZ-RNAZI"]YouTube - Saigon nam xua va Dem nho trang Saigon[/ame]

[GRANDET]

Những Điều Ta Bẵng Quên, Trong Đời, Sống

Những Điều Ta Bẵng Quên, Trong Đời, Sống

Du Tử Lê

hãy nói lời cảm ơn, yêu dấu
cảm ơn bàn tay đấng thiêng liêng
dẫn, dắt hai thế giới, hai vũ trụ
từ hai chân trời lạ, xa
là chúng ta
gặp nhau.
.
đời sống không mình ên
đời sống không hề là một xâu chuỗi tình cờ, vô cấu.
.
hãy nói lời cảm ơn, yêu dấu
cảm ơn bàn tay đấng thiêng liêng
dẫn, dắt chúng ta vào tình yêu
như dẫn, dắt hai kẻ mù lòa
vào thiên đường
và, cho lại đôi mắt ta ánh sáng.
.
đời sống không mình ên
đời sống không hề là một xâu chuỗi tình cờ, vô cấu.
.
hãy cảm ơn, (vẫn cần thiết nói lời cảm ơn,) yêu dấu
cảm ơn bàn tay đấng thiêng liêng
đã dẫn, dắt chúng ta,
mỗi kẻ về một phía
nếu không có biệt, ly
lấy gì hiểu hạnh ngộ?
nếu chưa từng đớn đau
cách gì thấu hạnh phúc.
.
đời sống không mình ên
đời sống không hề là một xâu chuỗi tình cờ, vô cấu.
.
hãy cảm ơn (vẫn cần thiết nói lời cảm ơn,) yêu dấu
dù cho mai đây, (ngỡ là) tình cờ thấy nhau
yêu dấu có quay đi
(hoặc,) không cách gì chúng ta có thể cho nhau nụ cười
chúng ta sẽ nhìn nhau: tử thù,
nhìn nhau như quái vật
(thì,) mỗi chúng ta vẫn nên nói với chính mình
lời cảm ơn: Cảm ơn bàn tay đấng thiêng liêng
đã cho ta thấy...ta, lần nữa.
.
đời sống không mình ên
đời sống không hề là một xâu chuỗi tình cờ, vô cấu.
.
hãy cảm ơn, yêu dấu
cảm ơn bàn tay đấng thiêng liêng
đã cho ta không khí, lá, hoa, cây, cỏ
cho ta chim, muông
cho ta thực phẩm đủ dùng
cho ta lúc khỏe như...voi
cho ta lúc yếu như...sên
cho ta lúc mềm như...bún
cho ta lúc cứng như...thép
cho ta niềm tin
(mặt khác tuyệt vọng)
cho ta bố, mẹ
cho ta anh, em
cho ta bạn, bè
cho ta con, cháu
cho ta nhân loại
cho ta những đêm, bóng mình
cho ta những ngày, sốt vắng.
.
đời sống không mình ên
đời sống không hề là một xâu chuỗi tình cờ, vô cấu.
.
hãy cảm ơn, yêu dấu
cảm ơn luôn...thần chết ?
chứ sao! yêu dấu,
(thần chết (như chó, mèo) lúc nào cũng lẩn, quẩn bên ta)
vì thần chết nhắc nhở ta...đang sống
và, sống để cảm ơn
những gì ta nhận được.
.
như hằng đêm
tôi vẫn nói lời cảm ơn
cùng lúc:
bàn tay đấng thiêng liêng
và em,
người đã mang lại cho tôi,
sự chết.

Jan 2000
Du Tử Lê

[GRANDET]

Hiến Chương Tình Yêu Ngày 14-2

Hiến Chương Tình Yêu Ngày 14-2

Em đã biết Hiến Chương nào cũng vậy
có những điều bắt buộc chúng ta theo
(như ngày mai thi lấy bằng lái xe)
ta cẩn thận ghi những điều phải nhớ

I

Khi em lạnh tôi biến thành ngọn lửa
củi thương yêu. Than đỏ hực ân tình
em cần thơ cho sáng dậy thơm hơn
tôi lập tức hóa thân thành vần điệu

II

Khi em bước tôi biến thành chiếc kiệu
ngựa hai hàng. Tứ mã chắc.... nan truy ?
có sao đâu ? Tôi nào hỏi mấy khi ?
(dù lắm lúc cũng thầm ghen tức chứ)

III

Khi em viết tôi biến thành giấy mực
bút tương tư mực nhớ đến ai kìa ?
giấy từ cây. Bút từ gỗ xa xưa
mực từ nhựa. Tôi từ em sống lại

IV

Khi em ngủ tôi biến thành chiếc gối
để phòng hờ.... ngộ nhỡ em muốn ôm
để đêm hờn em có cái vứt luôn
sáng nhặt lại. Thấy mình sao.... dữ thiệt

V

Khi em đọc, tôi biến thành chữ viết,
cả nghìn chương, chỉ chép chuyện đôi ta
mỗi đầu giòng : tên em sắp chữ hoa
cả chấm, hỏi cũng đậm mùi hạnh phúc.

VI

Khi em ốm, tôi biến thành tủ thuốc
thành tấm màn, che gió máy cho em
em chả cần phải lể, giác, hay xông
vì tôi đã hóa thành cây ngải cứu

VII

Khi em khóc tôi biến thành.... nước mắt
chảy giùm em - cho cạn sạch nổi niềm
để mắt em xanh - để môi em mềm
tôi là lá giữa buổi chiều.... sắp tối

IX

Khi em hát, tôi thành loa khuếch đại
cho cả làng, cả nước đổ ra nghe
giọng em cao - tôi bảo "gớm, thanh ghê"
giọng em thấp - tôi tha hồ thêu dệt

X

Khi em chết - cuộc đời này phải hết
không chỉ tôi, hoa cỏ cũng lên trời
thú lìa rừng. Chim chóc lạnh từng đôi
bao thế hệ vì em mà.... biến mất

Hiến Chương viết ngày tình yêu vô lượng
của hai người ? - Vâng, của chúng ta thôi
mặc ai cười ? mặc ai đó bĩu môi
họ ghen đấy. Bởi em là Thánh Nữ

Ta sẽ chết. Nhưng tình ta bất tử
vì mở đầu nhân loại : cuộc chơi riêng


[ame="http://www.youtube.com/watch?v=Pqh32K1D0W4&feature=related"]YouTube - Hiến Chương Yêu - Đinh Ngọc[/ame]

[GRANDET]

Thơ cuối năm , một ,

Thơ cuối năm , một ,

ồ! thân thể: quê hương cảm xúc
mỗi mùi thơm, khơi một cội nguồn.
(như đời mẹ đến tận cùng cõi chết)
-thịt da ai: cũng ngát một linh hồn.
ồ! chia, biệt: quê hương hồi tưởng
những vì sao đánh luống xa, khuya
người cứ ngắm, ngửi, cầm, nghe, nếm nữa!
nỗi buồn kia: một sớm nở hoa, về.
ồ! Thượng Đế (trong ngài) con sống mãi!
nhưng trong em:
- tôi sống / chết: một lần!

[GRANDET]

[ame="http://www.youtube.com/watch?v=3xeGncBG4aQ&feature=related"]YouTube - khuc thuy du[/ame]

Khúc Thụy du
Nhạc :Phạm Đình Chương
Thơ : Du Tử Lê

[GRANDET]

Trên ngọn tình sầu
Nhạc : Từ Công Phụng
Thơ : Du Tử Lê

[ame="http://www.youtube.com/watch?v=SpxzwfqMR4w"]YouTube - Tren ngon tinh sau (Tuấn Ngọc)[/ame]

[GRANDET]

Giữ Đời Cho Nhau (Ơn Em)

Thơ: Du Tử Lê
Nhạc: Từ Công Phụng
Ca sĩ :Vũ Khanh

[ame="http://www.youtube.com/watch?v=20FxohyZ6Hk"]YouTube - Ơn Em-TừCôngPhụng-Vũ Khanh[/ame]

[GRANDET]

Thơ DU TỬ LÊ -- Nguyễn Vy Khanh

THƠ DU TỬ LÊ

Nhà thơ Du Tử Lê (1942-) suốt hai giai đoạn văn học, miền Nam 1954-1975 và hải ngoại, đã có những đóng góp trong việc cách tân, thử nghiệm làm mới thi-ca qua chính sáng tác của mình, nhưng sự đón nhận hình như không được đồng đều và không được giới làm văn học nói đến một cách công bằng.
Trước 1975, ông được giải Văn học nghệ thuật toàn-quốc năm 1973 với một phiếu đa số, theo báo chí thời bấy giờ thì hội-đồng truyển-trạch môn thơ thích thi-ca có vần điệu hơn là những cách tân kiểu của ông trong tập Thơ Du Tử Lê (1). Bộ Văn Học Miền Nam của Võ Phiến chỉ có nhắc qua loa tên của Du Tử Lê hai lần, trong khi một bài thơ của một nữ sinh đăng báo Tết của trường trung học cao nguyên đã được Võ Phiến ghi nhận như một đóng góp đáng ghi vào văn học sử (2). Bù lại, từ hai thập niên trở lại đây, đã có những nghiên cứu, trình bày và giới thiệu thơ ông. Trong số những nhà thơ Việt Nam hiện đại năng nổ làm mới thơ, Thanh Tâm Tuyền nổi lên một lần với thơ Tự-do trong một khoảng thời-gian ngắn rồi ngưng và sau trở về nguồn, Du Tử Lê đã liên tục thử nghiệm, canh tân, suốt cuộc đời làm thơ và có vẻ không lùi bước! Ông muốn làm mới ngôn ngữ, biến hóa cấu trúc, cách đặt câu, chấm câu, làm mới cách diễn tả thơ (và văn) trên trang giấy, đem thị giác mới đến với thơ.

*
Thơ Du Tử Lê (1964), tác phẩm đầu tay của ông, không gây tiếng vang, tập thứ hai, Tình Khúc Tháng Mười Một xuất bản năm 1965 và thứ ba, Tay Gõ Cửa Đời (1967), bắt đầu gây chú ý, cho người thưởng ngoạn một số dấu chỉ rằng nhà thơ họ Lê muốn khai phá một con đường thi-ca khác lối đã quen, ở ngôn ngữ, ở cách diễn tả và ở những bất ngờ tình ý :

"tôi từ đó nhỏ nhoi như châu chấu
như cào cào vỗ cánh chả bay xa
người yêu tôi là thảm cỏ mượt mà
khi tôi đậu nàng uốn mình cảm động

(...) tôi từ đó khật khừ như bọ ngựa
tình đam mê không dấu nổi mọi người
hồn đắm đuối làm sao che sự thật
tôi từ đó ải dòn như củi mục
như mảnh bom miếng đạn vỡ trên không
người tôi yêu đêm nước mắt đanh tròng
tôi chợt nhớ từ lâu đã già trước tuổi" (Giao Khúc Tháng Sáu, Tình Khúc Tháng Mười Một).

Tập thứ tư, Thơ Du Tử Lê 1967-1972 xuất bản năm 1972 được giải Văn học nghệ thuật năm 1973. Tập gồm những bài thơ đầy bi phẩn đối với cuộc đời, cuộc chiến, tâm tình chán chường - những "con vi trùng không tên / đục rỗng tôi tự đó .." (tr. 109), tình ái bi luỵ hoặc hồn nhiên cao cả, tình riêng nhẹ bên cạnh tình quê hương đất nước.
Bài Vỡ Lòng Cho Một Người Con Gái Mỹ nói lời tuyệt biệt người nữ Donna, như một khẳng định một chỗ để Về - trong vế Đi với Về , một ý thơ thân thương của ông:
"Không bao giờ đâu Donna, Donna / dù anh có yêu em / hơn bất cứ một thứ gì trên dất Mỹ / thì anh cũng vẫn trở về / anh vẫn phải trở về quê hương anh ..." (tr. 71).

Tập thơ cuối xuất bản trong nước, Đời Mãi Ở Phương Đông (1974), đã cống hiến cho người thưởng ngoạn nhiều bài thơ hay và sau này được phổ nhạc. Có thể nhờ tình yêu, nhà thơ lạc quan hơn dù nỗi đau chung, thân phận chung vẫn không thoát khỏi được. Có những vần thơ tình yêu trẻ trung:

"Khi ta đến nhỏ ở đâu hỡi nhỏ
dưng lòng ta suối bỏ núi qua rừng
thương mắt nhỏ bóng chim buồn ngủ đó
tiếc gì nhau? đời kể đã như không ...".

Ra hải ngoại ông liên tục sáng tác và xuất bản các tuyển tập thơ: Thơ Tình (1984) gồm những sáng tác thời 1976-1984, Ở Chỗ Nhân Gian Không Thể Hiểu (1985-1989) với phụ tập trường khúc Mẹ Về Biển Đông (1989), Đi Với Về Cùng Một Nghĩa, Như Nhau (1991), Chấm Dứt Luân Hồi : Em Bước Ra (1993), Sông Núi Người Thơm Nỗi Nhớ Nhà (1996), Vì Em, Tôi Đã Làm Sa Di (2001),... Ngoài ra ông còn xuất bản những tuyển tập thơ song ngữ hoặc dịch ra tiếng Anh, như Nhìn Nhau Chợt Thấy Ra Sông Núi (1994), Chỉ Như Mặt Khác Tấm Gương Soi (1997), Hoa Nào Tin Quả Đắng Đến Không Ngờ! (1999), Mẹ Về Biển Đông, v.v. cũng như nhiều CD nhạc phổ thơ ông và một số tiểu thuyết, tuyển tập tùy bút, hồi ký và truyện. Các bài viết về Du Tử Lê và tác phẩm của ông được thu góp và in thành tuyển tập, những Du Tử Lê Tác Giả Và Tác Phẩm, đã ra đến tập thứ IV (2000), loại tuyển tập trước và sau ông ở hải ngoại có Nguyên Sa, Luân Hoán và Thái Tú Hạp.

*
Nhà thơ Du Tử Lê thử nghiệm một số biến cải thể loại lục bát mà ông đã bắt đầu trước 1975, ở hải ngoại ông đi xa hơn và lập luận làm nền cho chủ trương của mình. Trong bài viết Vài Nỗ Lực Canh Tân Thể Lục Bát Và Quan Niệm Hoán Vị / Conversion Concept (3), Du Tử Lê cho rằng đời sống hiện nay như những mảnh vụn, nên xử dụng những dấu chấm, phẩy để cắt vụn câu thơ. Chủ trương tiếp là dùng dấu gạch chéo slash / tức gạch đi tới trước, còn để cho phép người đọc đổi vị trí chữ theo ý riêng. Đây là ý niệm hoán vị (conversion concept) làm nhịp đi của câu thơ được ngắt lại; tính và chiều đi tới của câu thơ được cởi bỏ để thơ có tự do chuyển động hai chiều và hoán vị, - tức "thay đổi vị trí trước đây vốn cố định", người đọc tự do đổi vị trí các chữ hoặc nhóm chữ đứng trước gạch chéo đến một vị trí khác trong câu thơ nếu muốn. Với ý sau này, ông tạo cơ hội cho người đọc thực sự trở thành tác giả thứ hai (4). Du Tử Lê chủ trương gạch slash / nói là để tạo cảm thông, chia xẻ; một chữ hay một nhóm chữ sẽ hoắn đổi vị trí trong câu, di chuyển theo hai chiều thuận nghịch. Tiếp đó, ông đi xa hơn nữa khi đề nghị đổi Chủ thể (Subject) với Khách thể (Object) về ý nghĩa trong câu viết. Ông dẫn thử nghiệm trong Sông Núi Người Thơm Nỗi Nhớ Nhà là tập có nhiều áp dụng này:

"tình yêu / đường xá / ghế, bàn / ngọn đèn / đêm tối :
hát cho tôi nghe
bởi chúng thấy tôi
vật lãng quên, lớn nhất" (tr. 83).

Cuối cùng là chủ trương thay thế giới tự (preposition) với thí dụ "
Rừng / tôi / sâu / thở / nốt chân trời" (Chấm Dứt Luân Hồi: Em Bước Ra),
trong đó ba chữ Tôi / Sâu / Thở có thể đổi vị trí để thành những câu và ý nghĩa khác câu nguyên bản.
Để ngắt lại nhịp đi của câu thơ và cách tân lục bát, ông chủ trương xử dụng các dấu có sẵn như phẩy, chấm, để tạo cho câu lục bát những "nhịp lẻ, nhịp chỏi" khác thường và bất thường khác nhịp đã quen - nghĩa là đều, chẵn và cân đối. Kế đó là ý kiến "chẻ chữ để thêm nghĩa" như đau, khổ; buồn, rầu; như "chia, ly; khô, héo": "Sương, trần thân mây chia, ly / nhập chung nỗi chết : sầu khô, héo về" (Khúc 19 Tháng 9, Chấm Dứt Luân Hồi : Em Bước Ra, tr. 50). Thứ ba, bỏ âm trắc ở chữ thứ tư,... mà câu tiêu biểu thường được nhắc nhở là "tôi Lê. Lê. Lê. Lê nào ?", ở đây câu sáu chấm dứt bài Tôi Nào? (Sông Núi Người Thơm Nỗi Nhớ Nhà, tr. 112). Hay:

"Và, ngày cù sương: bay lên / nắng thâu phế liệu; em truyền nhiễm, thơ / (...) và chiều cù ta: chìm, rơi / ai /vai / bồ tát / tim / ngồi ghế sau" (Sông Núi Người Thơm Nỗi Nhớ Nhà, tr. 60).

"... tôi ngồi, lưng mỏi thân xiêu / nhủ tôi cơm áo còn nhiều đắng cay / tôi ngồi, tôi gọi : Lê ơi / bỗng nghe tiếng vọng từ đồi nghĩa trang / tôi ngồi, tôi ngắm tôi tan," (Khi Trở Lại Làm Việc Ở Collins Radio, Thơ Tình). Bài thơ chấm dứt ở câu sáu và với dấu phẩy.

Ngoài thể lục bát, họ Lê thử nghiệm cả cho những thể thơ tự do hoặc bảy chữ (chân tiếng), như biến đổi với cách ngắt câu, chấm câu, dùng dấu gạch ngang, gạch nối và những ngoặc đơn :

"riêng em biết: tôi, đêm và quá khứ
đã chia thành trận tuyến mỉa mai
biển ký ức lồi, cong: người cận ảnh
lá / hình dung / cây /: - chỗ kín nào?
riêng em biết: linh hồn tôi khẩm nước
thuyền / thịt xương khôn chở hết chiều, / bầm/ (...)"(Riêng Em Biết: Tôi Chưa Hề Có Tuổi Khi Yêu Người Tôi Mới Lớn)
"(. ..) ai nhan sắc? - Cầm trên tay Thánh Giá / trả Giáo Đường câm lặng, tắt theo kinh / đôi hàng ghế uy nghiêm chờ hối cải / cửa tôi buồn. Bưng bít. Phúc Âm / ai nhan sắc? - Như một lời chúc phúc / giữa-chiều-em: quân dữ bỗng quy hàng / tên ngoại giáo gửi xác, hồn lại Chúa / đưa nhau đi: dựng một Giáng Sinh, nàng". (Đưa Nhau Đi : Dựng Một Giáng Sinh, Nàng).

Họ Lê áp dụng thơ "biến dịch" (interactive poetry / self-serve, một cách nói khác của hoán vị) ở lục bát vô các thể loại khác, để ngắt, đổi vị trí các chữ trong câu để có thể có nhiều cách đọc ngược xuôi :

"Mây kiệt sức kéo chiều lên đỉnh núi
Mặt trời rơi, hẫng, nhớ nhung / đen /
Cát xúc động xô sông về / mắt / cuối /
Sóng lênh đênh / oải / muộn / lãng quên, quen.
Dẫu điểm đứng chỗ nào trong vũ trụ
Em cách gì một lúc: - ở hai nơi
Chỉ tôi biết: - tôi vô cùng loãng, nhẹ
Sống phân thây từng miếng / vụn / hôi / mùi
Búp nghi hoặc: - có chăng đời lá: chết!
Hoa nào tin quả đắng đến không ngờ...".
Hoặc : "em, thanh tẩy : mối sầu / tôi / đóng váng
như môi người thánh hóa tiếng kêu, riêng
ngực thánh hóa một lần, tôi, sáu ngón
ấu thơ trôi, tay ở lại lưng, gần
Em, thanh tẩy : cây đời / tôi / giả dạng
(như vai người mang nắng, biển đi, xa)
(...) em thánh hóa tim tôi : bằng hạt lệ" (Khúc Tháng Sáu).

Các dấu / : - ( ) , của Du Tử Lê là một thử thách cho người đọc - tức không phải là tác giả ! Cũng như tựa đề nhiều bài thơ mà thứ tự đứt đoạn, viết tắt, danh xưng người được tặng gửi cũng nhảy nằm trên tựa !
*

Nhìn chung, các hình thức mà Du Tử Lê thử nghiệm chưa đủ thuyết phục giới thưởng ngoạn thi-ca, ngoài lối châm câu bất ngờ và sự xử dụng những dấu gạch đi tới / . Thơ là một văn bản, một toàn thể, do đó có thể tạo thành với ý, nhạc tính và cả thị giác. Những thử nghiệm của Du Tử Lê nhắm cải đổi chân điệu (âm- điệu, pied rythmique) và số tiếng (âm-tiết, chân tiếng, pied-mot) trong câu ở thơ cũ vốn đều đặn, nhất định, nay sẽ biến đổi khiến thơ có nét bất ngờ và mới! Xưa nay vần cho âm-điệu, nhưng âm điệu có thể có mà không hẳn cần đến vần, âm điệu sẽ tự do, đa dạng. Một số người làm thơ trẻ thời 1995-96 đã phê bình họ Lê làm xấu phần hình thức với những dấu gạch tới (5). Nhưng nay với những thử nghiệm Tân Hình Thức và thơ cụ thể gần đây, những dấu gạch chéo slash / của Du Tử Lê không còn là trở ngại, nếu không dùng thái quá.

Tiếng Việt có những đặc điểm mà ngôn ngữ nước khác không có. Du Tử Lê cho người đọc cảm tưởng ông dùng ngôn ngữ Việt làm vật liệu để thí nghiệm với cấu từ pháp và tính riêng của tiếng Anh-Mỹ - chúng tôi không tìm thấy dấu vết ảnh hưởng văn hóa và ngôn ngữ Pháp trong thơ ông. Theo thiển ý ngôn ngữ Việt Nam, nói cũng như viết, đang có một số thử thách và khủng hoảng, vì hoàn cảnh chiến tranh, lịch sử, phân cách địa lý Nam Bắc, trong ngoài nước. Trong nước áp đặt nhiều từ vựng Trung quốc để diễn tả những chuyện mà tiếng Việt thuần đã có chữ để dùng - y như Nam-Phong tạp chí thời thập niên 1930 xử dụng tiếng Hán bác học để dịch và dùng thay thế những chữ nôm na đã có trong tiếng Việt, đã trừu tượng hóa ngôn ngữ triết và khoa học. Bên cạnh đó, các nhà văn thơ không ngừng canh tân, nghệ thuật hóa ngôn ngữ. Du Tử Lê là một trong những nghệ sĩ liên tục thử nghiệm ngôn ngữ thi-ca - cũng như văn xuôi. Nhiều tựa tác phẩm (Vốn Liếng, Một Đời; Với Nhau Một Ngày Nào; Đi Với Về Cùng Một Nghĩa, Như Nhau; Vì Em, Tôi Đã Làm Sa Di; Em Và, Mẹ Và, Tôi Là Một Nhé; Chấm Dứt Luân Hòi: Em Bước Ra; ... ) cũng như tựa những bài tùy bút, tản mạn của ông - ngoài những dấu chấm, phẩy, gạch còn có những mã hiệu, mã tự viết tắt tên người, khiến không dễ theo dõi, nếu không từ tiên khởi, chấp nhận trò chơi chữ nghĩa của ông hoặc ở trong quĩ đạo ngôn ngữ của ông! Tuy nhiên, Du Tử Lê nhiều khi cố tình ghi dấu chấm ở những tựa đề không cần thiết, như "Yêu dấu, cần chăng, một lời nào, khác, nữa?"(6), nếu bỏ hết dấu, "Yêu dấu cần chăng một lời nào khác nữa?" cũng chỉ nói lên một nội dung mà còn chứng tỏ khả năng gợi cảm và đơn mà đa dạng của câu văn tiếng Việt, không cần chia động từ quá khứ tương lai hiện tại cũng không cần bỏ giống và bỏ số ! Cùng trường hợp với các tựa đề Đi Với Về Cùng Một Nghĩa, Như Nhau; Vì Em, Tôi Đã Làm Sa Di; Thơ Tình, Gửi Yêu Dấu, Đầu Thiên Kỷ, Mới ; v.v.! Những dấu phết, hai chấm,... không cần thiết ở tựa đề. Riêng cái tựa Em Và, Mẹ Và, Tôi Là Một Nhé họ Lê viết cố tình bỏ dấu và từng bị phê sai cả ngữ pháp (7), những kỹ thuật có thể gây ấn tượng nhưng nếu viết không bỏ dấu còn hàm xúc thêm ý nghĩa ba trong một - ông đã đánh mất cái tinh túy đó ! Tựa này và tựa Người Nhón Gót: Thả Điều Chưa Nói Hết, ... (2002), v.v. thì quả thật, hơi quá ! Hơn nữa các bài giới thiệu và phê bình phần nhiều viết sai tựa mà họ Lê cố tình đặt cho những tác phẩm ấy! Riêng thử nghiệm thay đổi vị trí tiên khởi để có vị trí mới mang âm hưởng và ý nghĩa khác tùy theo suy nghĩ, ý tưởng của người đọc qua câu thí dụ "rừng / tôi / sâu / thở / nốt chân trời" thì các nhà ngôn ngữ học Việt Nam đã nhiều lần dẫn thí dụ để chứng minh cho sự phong phú và tính hoán chuyển tài tình của ngôn ngữ Việt.

Câu thơ của Du Tử Lê còn thêm khía cạnh vì đánh dấu nhiều, hà tiện chữ hoặc cố tình để dư thừa chữ, có thể vì muốn cách tân nhưng cũng có thể vì động cơ làm dáng, mà câu thơ trở nên mơ hồ, tối nghĩa hoặc thiếu chất khẳng định - trong các tùy bút và văn xuôi khác, tính chất này còn rõ rệt hơn nữa! Ngoài những bài với nội dung rõ rệt như sẽ phân tích trong phần sau, thơ "cách tân" của ông có thể thích hợp cho thử nghiệm và suy nghĩ làm mới, nghệ thuật thuần túy ai muốn hiểu sao thì hiểu, hơn là thích hợp cho học đường, cho việc nghiên cứu ngôn ngữ Việt - là những môi trường cần mẫu mực!
Trong bài "Yêu dấu, cần chăng, một lời nào, khác, nữa?" viết gần đây nhất, 2002, Du Tử Lê tỏ ra lạc quan với các thử nghiệm của ông, nhưng thiển nghĩ, phần lớn các kỹ thuật làm mới của ông sẽ có thể khiến tiếng Việt rỗng nội dung, mất hồn, vong bản và dần mất đi những cái độc đáo riêng của tiếng Việt. Có thể nói ở một trình độ nào đó, chủ trương của Du Tử Lê khiến ngôn ngữ Việt Nam phần nào sẽ trở thành một loại chữ á-rập - ví dụ kinh Coran có nhiều cách đọc và hiểu, người đạo Hồi quá khích sẽ đọc Coran khác Salman Rusdie (The Satanic Verses), người trí thức đọc và hiểu khác dân giả chỉ tụng kinh, v.v. Các nhà ngữ học từ trước nay với nhiều phương-pháp và tiếp cận, đều muốn phân tích và hệ thống hóa tiếng nói của người Việt, ngữ-nghĩa và ngữ-dụng đều được xem là quan trọng. Nghệ sĩ và văn nhân cũng như mọi tầng lớp dân chúng, mỗi ngày, mỗi thời đại và mỗi miền, đều đóng góp liên tục cho gia tài ngôn ngữ sung túc và thẩm mỹ hơn. Dĩ nhiên những lập dị, hoặc không được số đông nhìn nhận hoặc xử dụng, sẽ biến mất !
Những cách tân và thử nghiệm của Du Tử Lê có tồn tại với thời gian không hay rồi cũng như những cách tân hình thức của Nguyễn Vỹ thời tiền chiến và những thử nghiệm của thơ cụ thể, sự vật của các nhà thơ nhất là ở hải ngoại cuối thế kỷ XX? Chúng tôi nghĩ Du Tử Lê sẽ còn được nhắc đến như một nhà thơ có nội dung và có thi tính đặc biệt. Một số chủ đề được Du Tử Lê khai thác như đời lưu vong, ánh sáng mãi ở phương đông, tôn giáo,... là những đề tài hợp tâm thức nhiều người đọc !

Từ những năm 1973, thơ Du Tử Lê đã đụng đến Hư vô, bằng chứng qua Một Bài Thơ Nhỏ :"Người về như bụi / vàng trang sách xưa / người về như mưa / soi tìm dấu cũ / Tôi buồn như cỏ / một đời héo khô / tôi buồn như gió / ngang qua thềm nhà / thấy ai ngồi đợi / bóng hình chia đôi / sầu tôi lụ khụ (...)". Cuộc tìm kiếm cái Tôi đó, liên lũy : "Như con chim bói cá / Trên cọc nhọn trăm năm / Tôi tìm đời đánh mất / Trong vũng nước cuộc đời. / Như con chim bói cá / Tôi thường ngừng cánh bay / Ngước nhìn lên huyệt lộ / Bầy quạ rỉa xác người... (Khúc Thụy Du).
Hư Vô vì hiểu cả cái Ta chỉ là hạt bụi. Trong cuộc tìm kiếm chính mình, chính bản chân diện mục, cái Tôi sâu thẳm và thực, có khi nhận ra cái Tôi bị động, tan nát, vì tâm động chẳng hạn :
" cõi tôi, cõi nát, cõi tàn
cõi hoang mang, vội, cõi bàng hoàng, qua
cõi vui thân thể cỗi già
cõi lang thang mượn mái nhà hư không
cõi xanh, cõi lạnh, cõi cùng
cõi con muốn bỏ, cõi chồng vợ, xa
cõi em muốn dạt chân về
cõi đau nhân thế, cõi thề thốt, quên
cõi nào, cõi thật, tôi riêng?
cõi đêm máu chảy, cõi thương nhớ trùng
cõi tôi, cõi mịt, cõi mùng
thôi em có ghé xin đừng nghỉ lâu
cõi đời đó, có chi đâu!" (Cõi Tôi, Thơ Tình tb 1996, tr. 139).

Những tra vấn trở thành thường trực, tác giả dùng hình ảnh cụ thể, hiện thực để chạm đến cõi siêu hình :
"tiền thân tôi ở cõi nào
tiếng kêu lay lắt dạt dào lời thưa
bóng ngồi cuối dốc nghe mưa
trên không cánh vạc bỗng ngơ ngác nhìn
(...) hôm nay tôi bỗng nghi ngờ
tiền thân tôi phải bóng cờ trong sương?"(Tiền Thân).

Kiếm tìm buồn bã đó sẽ ngừng lại ở cái Chết, đề tài đi về nhiều lần trong thơ Du Tử Lê :
"Khi tôi chết hãy đem tôi ra biển
đời lưu vong không cả một ngôi mồ
vùi đất lạ thịt xương e khó rã
hồn không đi sao trở lại quê nhà
Khi tôi chết hãy đem tôi ra biển
nước ngược dòng sẽ đẩy xác trôi đi
bên kia biển là quê hương tôi đó
rặng tre xưa muôn tuổi vẫn xanh rì
(... ) Khi tôi chết nỗi buồn kia cũng hết
đời lưu vong tận tuyệt với linh hồn" (Khi Tôi Chết Hãy Đem Tôi Ra Biển, Thơ Tình, tr 94-96).

Một cái chết non, tức tưởi, vì trang sử bị xé, vì cuộc sống đọa đày chịu bao đứt đoạn, chia lìa! Ý thơ lạ lẫm, mấy ai đã dám nói đến cái chết khi đang yêu sống, ngoại trừ những kẻ lưu vong tuyệt vọng. Những dặn dò cho ai không nói rõ, hay cho con người, cho đồng loại, những người cùng thế hệ, cùng chung phần nào quá khứ và thương đau! Trong tập Thơ Du Tử Lê 1967-1972 xuất bản trước 1975 có bài Vở Lòng Cho Một Người Con Gái Mỹ, Du Tử Lê đã nói lời tuyệt biệt người nữ Donna khi có dịp sang Hoa-kỳ tu nghiệp, tuyệt biệt vì tiếng gọi quê nhà. Nay quê nhà phải tử biệt vì có thể đến chết vẫn chưa có thể quy hồi cố hương. Thành thử sống bí lối, xác thân khi chết may ra có mỗi phương tiện bỏ tro hay bỏ xác trôi hy vọng biển mênh mông sẽ đẩy về biển đông!

Trước 1975, Du Tử Lê đã có một số sáng tác nói đến cái chết như bài Lúc Người Chết trong tập Thơ Du Tử Lê 1967-1972, nhưng cái chết ở đó trừu tượng, chung chung, không đặc thù như khi ông viết trong tình cảnh lưu vong tập thể ! Nhà thơ bi quan, hay băn khoăn ở vào thế kẹt, đối với người yêu, với đời, ông ngập ngừng giữa Đi với Về qua tập Đi Với Về Cùng Một Nghĩa Như Nhau và ở nhiều bài khác !
Tâm thức Lưu Vong gắn liền với cái Chết, vì không gian đã khác và thời gian lưu vong trước hay sau gì cũng vậy thôi, cũng cùng hoàn cảnh đổi đời, mất cả quá khứ hay cứ tưởng rằng hãy còn vướng vất chút nào đó :
"(...) Chính vì tan tác nên nhăng nhố
đến cả sân chơi cũng bẩn rồi
Cố mà chơi nốt trò chơi dở
đến lúc đi thì đi thảnh thơi.

(...) đừng buồn ta nhé. Nghe, ông bạn
- ta sống như là xác chửa chôn
có đâu tổ quốc mà than thở
ngựa nhỏng bờm bay cùng âm dương
nhớ lấy từng hồi chuông báo tử
rộn rã từ lâu. Đừng giả lơ
thiên đàng? Địa ngục ? Rồi sao chứ?
Sống tựa ma hời. Chết cũng ma..."
(Lưu-Vong Khúc, ĐVVCMN,NN, tr. 111).

Vui sống sót nhưng buồn nhiều hơn vui, buồn đến trở thành quay cuồng. Trong tình cảnh đó, những hội ngộ bạn hữu là những cơ hội lớn để nhìn thấy lại quê nhà, dù trong đớn đau :
"(... ) nhìn nhau chợt thấy ra sông núi
có chút gì nghe rất thốn đau
hẹn bay về chết trong tay mẹ
tổ quốc nghìn năm bỏ được sao?"
(Nhìn Nhau Chợt Thấy Ra Sông Núi).

Nỗi nhớ nhung quê nhà đó sẽ da diết, trong từng sự vật cụ thể, nhỏ nhoi :
"... Nhớ nghĩa trang quê hương bạn bè
Nhớ pho tượng lính buồn se bụi đường
Đêm về theo vết xe lăn
Tôi trăng viễn xứ sầu em bến nào ?"
(Đêm, Nhớ Trăng Sài Gòn).

Hội-nhập trở thành dị ứng với Du Tử Lê, dù ông thử nghiệm và cập nhật thi-ca theo trào lưu Âu-Mỹ. Ông sống quá khứ xuyên suốt qua cuộc đời hiện thực hôm nay!
Tình yêu là một đề tài lớn đối với Du Tử Lê. Tình ở ông đa dạng, thường trong tình cảnh éo le, bất ngờ. Ở ông, hệ luỵ dục tình có mặt nhưng khá mờ nhạt bên cạnh những cao cả, tuyệt vời của tình yêu.
Có lúc nhà thơ âu yếm gọi người yêu là "nhỏ": "Khi ta đến nhỏ ở đâu hỡi nhỏ / dưng lòng ta suối bỏ núi qua rừng ...";
"Anh đã hứa em an lòng hỡi nhỏ / ta sẽ về tới chốn của riêng nhau ..." (Đời Mãi Ở Phương Đông); "..
. Con sóc nhỏ mang hồn lên núi lạ / ta chim rừng cánh đã mỏi thương đau / hương cỏ dại mát chân người ngà ngọc / em bảng đen vôi trắng giết đời nhau (...)"(Thơ Cho Nhỏ).

Tình yêu nhẹ nhàng, chút ngây thơ, nhiều mộng, với cánh bướm và tiếng con dế hát :
"...Ta ở đó đời ta không có tuổi
em sẽ thành cánh bướm lúc mơ vui
em sẽ thành con dế lúc khuya nguôi
cất tiếng hát ... phân ưu tình ai dang dở" (Đời Mãi Ở Phương Đông).

Kẻ nòi tình tự hứa biến thành ngọn lửa để sưởi ấm người tình và sẽ biến thành vần điệu nếu nàng muốn có thơ tô điểm cho đời :
"... Khi em lạnh tôi biến thành ngọn lửa
củi thương yêu. Than đỏ hực ân tình
em cần thơ cho sáng dậy thơm hơn
tôi lập tức hóa thân thành vần điệu

(...) Hiến Chương viết ngày tình yêu vô lượng
của hai người ? - Vâng, của chúng ta thôi
mặc ai cười ? mặc ai đó bĩu môi
họ ghen đấy. Bởi em là Thánh Nữ
Ta sẽ chết. Nhưng tình ta bất tử
vì mở đầu nhân loại : cuộc chơi riêng" (Hiến Chương Tình Yêu Ngày 14-2, ĐVVCMN,NN, tr. 11, 14)

Bên cạnh "cuộc chơi riêng", hiếm, nhưng họ Lê có những lời tình cha con cảm động :
"cho con một góc mộ phần
cõi an vui rất cận gần với cha
cho con một góc mù loà
trái cây nhân thế chát lè môi non
cho con một chút núi sông
(chút thôi cũng đã buồn muôn năm rồi) (...)" (Thơ Ở Du Và Chó Xù).

*
Đến chốn linh thiêng, thoạt nhìn có người sẽ cho rằng Du Tử Lê ngạo mạn khi thần thánh hóa một số người tình của ông thành "em vô nhiễm", "Thánh nữ", "từ mẫu", "Mẹ" viết hoa, "Bồ Tát", Phật, v.v. Nhưng cũng có thể xem Du Tử Lê là một con người hèn mọn, tội lỗi nhiều do đó đã tìm đến những đấng thiêng liêng, dù có khi hãy để lộ nhiều dùng dằng, phật ý. Nhiều lần ông tự nhận ông là "tên ngoại giáo", kẻ "từ chối chọn thiên đàng", là Giu-đa kẻ đã bán Chúa đổi lấy một nén bạc bạc vô nghĩa và cuối cùng làm "kẻ tân tòng""tôn thờ một Chúa"! Tất cả cũng chỉ vì yêu, qua người yêu! Tình yêu có khi cao cả, quá tầm tay hay không giữ được lâu, thành huyền diệu, cao quý. Nhìn chung, ông có một tâm hồn rất Việt Nam, ở phẩm tính tổng hợp và cởi mở đối với các tôn giáo và giao thương địa lý, nhân tình!

Tuyên ngôn tình yêu thấm đượm tín ngưỡng đã được Du Tử Lê công bố lần đầu qua bài Phúc Âm Nàng trong tập Thơ Du Tử Lê 1967-72. Người yêu Thụy Châu đưa nhà thơ đến gần Chúa, qua nhiều chặng tâm linh, từ nhập môn "xin những điều vớ vẩn" quỳ dưới chân nàng thay vì những đấng tối cao hơn, đến chỗ hiểu được thế nào là mầu nhiệm :

"(...) vâng chúng tôi thường gặp nhau vào mỗi chiều thứ sáu
ngày chúa bị đóng đinh
ngày giáo dân không được phép ăn thịt
(để tưởng nhớ đến ngài)
tôi là kẻ đã tự đặt mình ra ngoài vòng tín ngưỡng
nhưng đôi khi cũng bàng hoàng
chợt nhận ra dù mình vô thần nhưng cuối cùng đã mặc nhiên tôn thờ một Chúa :

(...) tôi thích được quì dưới chân nàng
để xin những điều vớ vẩn

(...) tôi không tin thượng đế
nhưng lại chắc một điều là hận thù có thật
cũng như tôi tin nàng tuyệt vời
hơn bất cứ một người đàn bà nào hiện đang có mặt

(...) nàng tin nơi tình yêu
như giáo dân tin nơi phép nhiệm mầu của chúa
hãy tin ôi hãy tin
nước sẽ rút về bờ kia tuyệt vọng (...)" (tr. 50-1),

Đến tập Ở Chỗ Nhân Gian Không Thể Hiểu, lời xin đã hướng thượng, tâm linh đã mở, linh hồn đã sẵn sàng, báo trước con đường tâm linh mà nhà thơ sẽ đi, qua những người nữ khác nhau, tiếp nhau :
"Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
tôi xin người sớm phục sinh tôi" (tr. 16).

" ... Hỏi Chúa đi, ngài sẽ trả lời trong tay Thánh Nữ có đời tôi... " (Trong Tay Thánh Nữ Có Đời Tôi, tr. 71).

Nguyên trọn phần thứ nhất của tập Đi Với Về Cùng Một Nghĩa, Như Nhau họ Lê dùng để tung hô Thánh Nữ Ca : "cây thánh giá có một đầu rất nhẹ / Chúa không kêu ai vác hộ bao giờ / em quay mặt khước tình tên ngoại giáo / đâu biết rằng Chúa khổ biết bao nhiêu"(Thập Tự Nàng); ở những dịp khác, là những bài thơ chỉ với tựa đề đã thấy hoặc sự thành khẩn hoặc đam mê dứt khoát : Phúc Âm Nàng, Phúc Âm Ngoại Đạo, Thập Tự Nàng, v.v.

Du Tử Lê đã thi-ca hóa một số quan niệm và hình ảnh tôn giáo, một số biểu tượng, cách sống đạo : phục sinh, thiên đàng, địa ngục, chén đắng, ruộng máu, bánh thánh, Tin Mừng, v.v. Ông đã kéo đạo xuống với con người rất trần tục, những kẻ nòi tình, đam mê! Tro than là một trong những biểu tượng từ Thánh Kinh được ngòi bút họ Lê dùng rất nhuyễn :
"đời muôn cửa tôi chọn về địa ngục
thiên đàng em bỏ lại đã hoang tàn
ai nắng gió trên cảnh đời kẻ đó?
Mà tôi ngồi điếng lặng giữa tro than"(Thơ Ở Tro Than. ỞCNGKTH, tr. 26).

"trên tay Chúa dấu đinh người bị đóng / cuối đời tôi than củi đã thành tro / em chẻ nhỏ khối tình tôi lỡ gửi / nhóm nổi không một ngọn lửa oan cừu..." (Thịt Xương Tôi Đấy Xin Người Nhận, ỞCNGKTH, tr. 109).

"em vô nhiễm. Bị đinh đời đóng suốt
bởi chọn tôi, một kẻ giống Giuđa
tôi bán mình, nhưng không bán thiên thu
hồn ẩn mật đã gửi người trước đó ..."
(Hồn Ẩn Mật Đã Gửi Người Trước Đó, ỞCNGKTH tr. 114).

Chúa như một bảo đảm cho con người không chỗ bám víu. Hết hối người tình hỏi Chúa thì khi trầm lắng vẫn là Chúa như đảm bảo cuộc đời :
" Hỏi Chúa đi rồi em sẽ hay
tôi buồn như phố cũ như tay
bàn chân từng ngón ngưng không thở
lạc mất đường đi tạnh dấu bay
Hỏi Chúa đi, ngài sẽ trả lời
trong tay Thánh Nữ có đời tôi... " (Trong Tay Thánh Nữ Có Đời Tôi, ỞCNGKTH, tr. 71).

Nơi nhân gian không thể hiểu, nơi đó có tình yêu, một tình yêu có thể khác thường, ngang trở :
"Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
đôi mắt người hồ như biển đông
có mưa-tôi-cũ về ngang đó
tự buổi thiên đàng chưa lập xong
(...) Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
tôi xin người sớm phục sinh tôi" (Bài Nhân Gian Thứ Nhất , ỞCNGKTH, tr. 16)

*
Nòi tình, nhà thơ lại có cơ duyên với những tình yêu khác, một lần tình ngộ ở không gian cửa Thiền và ông sẽ gọi người yêu là Bồ Tát, là Phật sống, khiến ông phải làm Sa Di cho xứng với tình của nàng:
"(...) phá chấp. Như Lai ở dưới trần
hiện thân Bồ Tát cứu nhân gian
cây oan khuất vẫn nghìn tay vẫy
tôi vẫn nhìn em là chân kinh
xuống tóc. Theo em khép cửa đời
vào thiền để chỉ thấy viền môi
yêu nhau ai bảo tâm không trụ?
quên hết. Nhìn nhau. Nhất quán rồi.

(...) vì em tôi đã làm Sa Di
không đi nên ý vẫn quay về
bế quan toạ thị. Tôi và vách
em tụng kinh gì? Cho nghe đi
hôn em Bồ Tát. Chuông kinh hãi
rung hoảng vì tôi ? hay cả em?" (Vì Em Tôi Đã Làm Sa Di , ỞCNGKTH, tr. 77-78).

Sự quảng đại từ bi của người nữ, cao cả, liên tục, nhưng câu thơ thì nhiều đứt đoạn, phân vân! Nhưng rồi Bồ Tát cũng phải chia biệt, nhà thơ ở lại nhìn theo, đành "cảm ơn huệ nhãn em khai mở / tiền kiếp xưa mình đã có nhau", còn chăng là dư vị thiền môn
"... người cho tôi mùi hương
và, mặt trời giữa ngực,
môi: thơm biển Hoa Nghiêm,
trái tim: rừng Bát Nhã"(Thơ Tình, Gửi Yêu Dấu, Đầu Thiên Kỷ, Mới)

Hy vọng bao giờ cũng nở giữa rừng huệ từ bi :"cành hoa tay Phật : lòng Ca-Diếp / tâm ấn đời ta : vùng vắng im / ngày sau thân-chứng-em-Bồ-Tát / có bóng ma xin gác cửa Thiền" (Hựu Ca Mới).

*
Từ đầu thập niên 1970, Du Tử Lê đã muốn mở một con đường thi-ca với âm điệu và ngôn ngữ riêng. Tập Thơ Du Tử Lê 1967-1972 bước những bước dè dặt thám hiểm vùng tâm thức và tư duy. Đến Thơ Tình khi ra đến hải ngoại ông trở về nét thơ bình dị và tâm tình đôn hậu rất con người, nhưng sau đó cho đến nay thì ngọn bút thơ ông trở thành cây đũa kỹ thuật cách tân nhiêu-khê và nhiều lần làm dáng với con chữ - dù xen kẽ vẫn có những bài âm điệu và tình ý giản đơn mà thâm sâu! Du Tử Lê đã thành công sáng tạo một số hình ảnh và từ ngữ của riêng ông : khúc thụy du, hựu ca, con sóc nhỏ, bóng cò trong sương, v.v. mà những con dế, bọ ngựa hay châu chấu, cào cào, vi trùng, v.v. cũng có vẻ thích hợp với mạch thơ của ông, những Sa Di, con chiên, kẻ ngoại đạo,... cũng rất Du Tử Lê!
Ngoài ra, thơ ông gần và hợp với âm nhạc cuối thế kỷ XX kể lể lớn tiếng, nhát gừng có khi thiếu trong sáng. Thơ ông đã có nhiều người viết nhận định, phân tích, qua bài này, chúng tôi chỉ trình bày sơ lược sự hình thành và bước đi liên tục của nhà thơ, như một đóng góp cho thi-ca Việt Nam !

Chú thích :
1. X. tạp chí Văn Học SG, 179, 3-1974. Số đặc biệt về giải Văn học nghệ thuật năm 1973. Ngoài ra có sự kiện một số giám khảo như Nguyên Sa đã rút tên để chống lại luật kiểm duyệt 007 lúc bấy giờ!
2. Võ Phiến. Văn Học Miền Nam : Thơ. Westminster CA: Văn-Nghệ, 1999. Tr. 3117-3121. Trong cùng bộ văn học sử này, trường hợp thơ Thanh Nam trước 1975 cũng đáng đặt câu hỏi, vì thơ lưu đày của Thanh Nam sau 1975 mới là hiện tượng! Dĩ nhiên nhiều thiên tài thi-ca từng nổi tiếng khi còn trên ghế học-đường, như Chế Lan Viên, Nguyễn Tất Nhiên, Sương Biên Thùy, ... Chúng tôi ghi nhận ở đây một sự bất bình thường, một loại hiện tượng của sinh hoạt văn học người Việt.
3. Du Tử Lê. "Một vài nỗ lực cách tân thể lục bát và quan niệm hoán vị / conversion concept". Tuyển Tập Văn Học Nghệ Thuật Liên Mạng, 2, 1997, tr. 209-219.
4. Trong bđd ở chú thích 3, ông viết "độc giả thứ hai" nhưng khi trả lời phỏng vấn của Nguyễn Mạnh Trinh in trong Du Tử Lê Tác Giả Và Tác Phẩm (Tập 2. ? CA: Nhân Chứng, 1997, tr. 102) và trong tùy bút "Yêu dấu, cần chăng, một lời nào, khác, nữa?" (Thế Kỷ 21, 156, 4-2002, tr. 85-93), ông ghi là "tác giả thứ hai". Có thể bản Tuyển Tập 1997 in sai!
5. "Về thơ Tương-tác của Du Tử Lê". Tuyển Tập Văn-Học Nghệ-Thuật Liên-Mạng 1, 1996, tr. 56.
6. X. Du Tử Lê. "Yêu dấu, cần chăng, một lời nào, khác, nữa?" (Thế Kỷ 21, 156, 4-2002, tr. 85-93). Tựa một bài tùy bút trong đó Du Tử Lê kể lại kinh nghiệm tựa nhiều chữ hoặc bỏ dấu khác thường của ông trong sáng tác thơ cũng như truyện, trước và sau 1975, bị phản đối, phê bình thế nào, cũng như kinh nghiệm làm thơ với những dấu gạch chéo slash / .
7. Du Tử Lê. Bđd chú thích 6, tr. 90.
2-2002

Tác giả: Nguyễn Vy Khanh

[GRANDET]

Dưới mái hiên người

Ở đây đêm lạnh từng hồi
lưng co bóng núi đêm dài thấu xương
đạn dò hướng máu tôi buông
cánh chim nào ủ vết thương qua đời

ở đây hết đứng lại ngồi
trông tin - thư bặt -đợi người quá giang
xe trong bến đỗ muộn màng
mui không - bụi phủ -sét hàng ghế con

ở đây mái rã hiên mòn
chắt chiu giọt muộn rớt buồn tay vơi
mưa chan muối mặn thân người
xót tôi nửa kiếp thả lời kêu van

ở đây cùng tận điêu tàn
tôi so vai ngủ trên bàn gỗ trơ
trở mình nghe nặng vai đưa
sát khung cửa ngỏ ai vừa thác oan

ở đây hồn mở nắp quan
đầu kê mộ chí mắt khan nẻo về
nhớ em mê muội tình thề
đêm hâm thân nóng ngày lìa trí khôn

[GRANDET]

Thiếp đồng

tôi vai đâm nhánh giáo dài
xuyên ngang qua óc bửa đôi sọ đầu
lưng cong lở loét bướu sầu
trên thân thể nọ những nhầu nát xưa
phố lìa nước mắt cây thưa
vén manh áo mỏng tay ru ngực mời
yêu em lượng nước ngọn trời
tai thu tiếng lạ hồn ngồi bếp trong
thiếp đồng hú mạng tôi vong
linh thiêng giọt lệ đã đong đầy đời
oán thù tôi trả cho tôi
quắp trên lưng ngựa sầu người bon bon
chiều lầm tháng lủi băng băng
tôi ăn nằm với tôi trong huyệt ngày
bis-
đánh cây lũng thấp lên đồi
khoan thân mũi nhọn đẽo đời đá ong
lượng tình đã chín đêm muông
lệ ai chua xót thành sông về nguồn

và khi chia tay T. CH.

chim cao bay lạ tiếng chì
mái ngon hiên nặng lá thì thầm vui
khi về hồn đã chia đôi
buồn trôi từ mắt xuống môi hôn người
vách tình ái lở vữa vôi
hồn tôi đã đóng đinh đời lún sâu
gió mù phố chuyển dạ đau
ru con thiếu tháng trên đầu tình xưa
vừa lòng ai gọi , tôi thưa
ngó quanh quất chỉ thấy mưa đầm đầm

[GRANDET]

Thơ Cho Một Người Họ Huỳnh

tôi vẫn thế trở về đây đơn độc
một hồn sầu chấn ngự một non cao
một vai xiêu, một cổ xiết ân, cừu
một đầu nặng chất mang tình thảm thiết
người vẫn thế gánh đời tôi thua thiệt
mắt vẫn buồn như suốt dạo tôi đi
tóc đương xanh nhưng lòng đã bạc nhiều
chân bé nhỏ đi trong sầu bão lớn

tôi hư hỏng với nửa đời lêu lổng
nửa đời buồn như chiếc lá khuya bay
những buổi chiều ngồi đợi nắng ăn tay
người thơ dại biết đâu lòng tôi tức tưởi
người xa cách như chưa hề gần gủi
làm sao người hiểu được đớn đau tôi
những ước mơ là ngục tối đời đời
nhốt tham vọng không bao giờ đạt được
như con nước đã chọn đời xuôi ngược
người âm thầm trông đợi phút thăng hoa
như bóng cây nép khuất một hiên nhà
như sự thực không bao giờ thay đổi

tình muôn thưở nên suốt đời vẫn mới
môi đam mê nên vẫn nụ hôn đầu
ngực thanh tân nên hơi thở nhiệm mầu
tôi phủ phục dưới chân người-yếu-đuối

tôi vẫn thế trở về đây thú tội
tội yêu người hơn cả lúc ra đi
và mai sau, tôi, nắm cỏ xanh rì
xin bia mộ ghi tên người-cứu-rỗi

người vẫn thế vì yêu nên đắp đỗi
những hụt hao, lở sút ở đời tôi
bên đắng cay nhục nhã ở lòng người
ai mai phục dùm tôi một hồn đắm đuối
ai cờ xí đi trong tình tôi vòi vọi
cho tôi về theo nhã nhạc đêm nay.

(14-12-69)

[GRANDET]

Khi trông thơ Thụy Châu

Cũng đành người đã quên tôi
Con chim nào cũng một đời kêu than
Cây phong đã đỏ lá vàng
Quán sâu tôi quấn khăn quàng đợi đêm
Phải người quá nhẹ chân êm?
Tôi nghe như thể gió vin cửa ngoài
Cũng đành người đã ham vui
Núi non nào cũng một đời cô đơn
Tuyết trên mái cổ nghiêng hồn
Dưới chân cổ tượng cũng bồn chồn theo
Xe không nào sẽ qua đèo
Đêm nay chắc lá lại nhiều chiếc rơi
Cũng may tôi có một đời
Để đau, để khổ, để ngồi trông thư .

( Dinfos 11- 69 )

[GRANDET]

Bài Nhân gian thứ nhất

Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
đôi mắt người hồ như biển đông
có mưa-tôi-cũ về ngang đó
tự buổi thiên đàng chưa lập xong

Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
mái tóc người hồ như rừng cây
có mấy che lối về cho lá
và những con đường thật riêng tây

Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
tôi có người hồ như vết thương
có đêm ngó xuống bàn tay lạnh
và chỗ em ngồi đã bỏ không

Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
tôi có người hồ như tấm gương
thấy tôi thắt cổ trên cành tuyết,
và bóng đo dài nỗi tủi thân

Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
tôi có người hồ như hạt sương
có bông hoa đỏ chiều tâm khúc
tôi thấy từ em một quê hương

Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
tôi có người hồ như tiếng chim
theo cơn bão rớt về ngang phố
tôi học từ em: niềm lãng quên

Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
tôi có người hồ như ấu thơ
đêm đêm khóc vụng cùng chăn gối
và buồn thấy như mẹ ở xa

Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
tôi biết người mang một nỗi buồn
biết ta cuối kiếp tim còn lạnh
cùng nỗi sầu bay đâu hư không

Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
tôi xin người sớm phục sinh tôi

[GRANDET]

Phúc âm nàng

1.

không, bây giờ y không còn đến đó
nơi có ổ gà, có rào kẽm, có bức tường thành, có sân bay nhà thương, nhà xác
nơi những trưa đi qua mắt y đổ lửa
những chiều về cát liếm thịt da
nơi ngày tháng vẫn đi qua trong từng cơn khó nhọc

những phiến ẩn ức câm
nghìn năm như đá dựng

nơi y đã ngồi
gom những viên sỏi đầu tiên của một hạnh phúc hiếm
(ôi hạnh phúc bất ngờ
như tai hoạ giáng xuống)

không, bây giờ y không còn đến đó
cho tới một ngày nào
một ngày nào người yêu y đủ lớn
--phải chăng đó là lúc nàng đã trưởng thành?
--vâng đó là lúc nàng đã trưởng thành
mà đừng vội nghĩ rằng khi ấy nàng sẽ già và tóc nàng rụng đi, cụt ngủn
trán nàng sẽ nhăn, rất nhiều vết nhăn tội nghiệp
tay nàng sẽ thô, những ngón mềm sẽ thôi thơm như dòng sữa sớm
ồ không đâu, không bao giờ có thế
đó là lúc nàng giật mình soi gương thấy mắt nàng lóng lánh
như những hạt mưa to
trong veo thành nhẫn nhục
đó là lúc nàng thấy tóc nàng dài, ngực nàng căng, và đôi môi nàng thắm đỏ
nụ cười vì thế mà cũng xinh thêm
không còn se khô như những quả ô mai ngậm hoài vẫn mặn
đấy lời tâm sự của chàng
rất trang nghiêm
nhưng ngậm ngùi ngỏ với đám đông vô hình trước mặt
rồi đám đông tự động vơi tan
lúc bóng tối trở về lấp đầy từng ngăn ký ức
trong một ngôi quán quen
chàng rã rời đứng dậy

nỗi nhớ nhung nhũn mềm
làm trúng thêm gân cốt

mỗi chúng ta đều khư khư giữ lấy cho mình
một số vết thương đã khô thành sẹo
và âu yếm ngắm nhìn
chân dung mình treo trên vách tường trí nhớ

2.

vâng chúng tôi thường gặp nhau vào mỗi chiều thứ sáu
ngày chúa bị đóng đinh
ngày giáo dân không được phép ăn thịt
(để tưởng nhớ đến ngài)
tôi là kẻ đã tự đặt mình ra ngoài vòng tín ngưỡng
nhưng đôi khi cũng bàng hoàng
chợt nhận ra dù mình vô thần nhưng cuối cùng đã mặc nhiên tôn thờ một chúa

(chúa của tôi, ôi chúa của tôi
vô cùng yếu đuối)
nàng buồn như trái chín
mắt gầy đêm mưa xanh
hồn căng trên thập tự
đầu cúi xuống dương gian
chớp hoài đôi mắt ướt

tôi thích được quì dưới chân nàng
để xin những điều vớ vẩn

vốn là kẻ đa nghi
tôi không tin thượng đế
nhưng lại chắc một điều
hạnh phúc nào cũng thật
như trong tình yêu tôi
vốn cả trăm điều gian dối

đời sống ta như một ô chữ cũ
có sắp hoài cũng chẳng khác hơn
ngoài những giòng vô nghĩa

3.

kẻ phán xét trong nàng
bảo chiều nay bão lớn
và ngày mai hãy thả chim câu
(những con bồ câu của thánh Nô - Ê trong sáng thế ký)
để cho chúng bay đi
đem tin về
trời sẽ trong xanh vào những ngày kế tiếp
tôi theo nàng rời tàu
bước lên bờ đất thịt
hãy tin, hãy tin
cuối cùng rồi chúng ta cũng có những bình minh êm ả
những ngày vàng sau quá đỗi đau thương

4.

vâng, chúng tôi thường gặp nhau vào những chiều thứ sáu
ở một góc đường
dưới những tàn cây gỗ dầu xác xơ lá nám
với nhiều sợi dây leo
xiết quanh thân cổ thụ
những buổi chiều hết tiền
chúng tôi rủ nhau lang thang dưới phố
và hôn nhau
ở mỗi đầu đường
ở giữa cua vắng
ở bên ngoài những cửa hàng trưng bày bán tạp phẩm
cũng có những chiều
chúng tôi rủ nhau chui vào rạp hát
và cũng rất thường
nàng rúc đầu vào ngực tôi nức nở
(hệt như con gà mái cục cục đòi ăn, lúc đói)
tôi chẳng biết nói sao
vì chính mình cũng đang nát tan nhục tủi

tôi không tin thượng đế
nhưng lại chắc một điều là hận thù có thật
cũng như tôi tin nàng tuyệt vời
hơn bất cứ một người đàn bà nào hiện đang có mặt
(dù tôi không quên rằng tôi đã ví
nàng như một con gà mái hay cục cục, lúc đói
nhưng cũng xin thêm rằng con gà mái kia
rất dễ ưa, cả tin và tính tình nhút nhát)
nàng tin nơi tình yêu
như giáo dân tin nơi phép nhiệm mầu của chúa
hãy tin ôi hãy tin
nước sẽ rút về bờ kia tuyệt vọng
và ở cuối chân trời
một vầng hồng sẽ nở

5.

bây giờ buổi chiều một mình trở lại
cũng con đường có hàng cây gỗ dầu xác xơ lá nám
với những sợi dây leo
quấn quanh thân cổ thụ
cũng vào ngày chúa bị đóng đinh
(nhưng toà thánh đã loan tin vì tình trạng chiến tranh
đặc biệt cho phép giáo dân Việt Nam ăn thịt)
em làm sao hiểu được
nỗi đớn đau anh khi đêm đến trở về
thắp đèn lên tìm kiếm bóng mình cho đỡ quạnh
và lắng nghe bản tin cuối cùng
tổng kết vinh quang một ngày chiến sự

đời sống ta hôm nay
chỉ còn toàn chữ số

6.

anh cố sống để chờ
một ngày nào mẹ cha loan tin cho phép anh được đem trầu cau đến hỏi em làm vợ
hay một ngày nào
chúng ta sẽ bỏ đi rất xa
làm một phường bất hiếu
kịp khi hết đời mình

(7-1969)

[GRANDET]

Đêm mưa về Chí Hòa thăm Mẹ

Hiên bưng bóng tối vai người
mưa quanh ghế gỗ hạt soi mương ngoài
mây sa thấp mái lá gồi
nghe thân chuyển động từng hồi nước sông
lòng già sớm bạc cơn mong
sáng vun chân mộ chiều trông nhang tàn
Mẹ ngồi giữa cõi chia tan
óc moi xác những đứa con đã vùi
lưng đeo đá nặng một đời
bảy mươi năm đó còn hoài giọt sương

Con về Mẹ ngỡ trong mơ
chiếc xe ai đó vừa qua nhận còi

rồi tưởng tới người ở Thông tây hội

khuya nhau , trời ứa ngậm ngùi
mưa quanh giường ẩm ván đôi tường vàng
cuộc vui chưa kịp ra ràng
tưởng đâu mộng đã hoang đàng về đây
tay rờ rẫm bóng không lay
ngóng chân xa lại lắng cây bên thềm
vẫn sân cát , lá ưu phiền
tình mưa tơi tả trăm miền hư không
vẫn ai tầm tã giọt buồn
vẫn tôi chống vững một hồn xanh xao
vẫn người trên ngọn lao đao
vẫn tôi cay đắng cúi chào chung quanh
vẫn ai kia trọng ân tình
(lỡ hơn thú vật lỡ sinh làm người )

thương mình chẳng giống như ai
lỡ treo hồn mút trên đài miệt khinh

khuya nhau , ủ dột mái tình
sống trong nỗi chết , phận đành , cam vui
thản nhiên , vờ , vẫn miệng cười
nhưng sâu đáy mắt lạnh rồi bóng cây