Tweet
Nho y Nguyễn Đình Chiểu
Nho y Nguyễn Đình Chiểu
Võ Phiến
Trong cuốn truyện Lục Vân Tiên có mấy nhân vật ngộ nghĩnh, tức mấy ông thầy: thầy thuốc, thầy bói và thầy pháp.
Link" align="left" border="0" alt="" style="padding:7px;" />Ba thầy giống nhau ở một điểm: huênh hoang. Vừa gặp một chú tiểu đồng là mạnh thầy nào nấy khoác lác. Thầy Ngang không ngần ngại đem cả sự nghiệp tam đại ra khoe, đem sách này sách nọ đủ thứ xổ ra huyên thuyên.
Ba thầy giống nhau ở một điểm nữa: là hỏi tiền ráo riết. Riêng thầy Ngang thì hỏi đi một lần xong, còn hỏi lại một lần nữa, rán vét thật kỹ. Đến khi tiểu đồng bảo đã sạch túi, chỉ biết nguyện bán thân nuôi chủ. Bấy giờ:
“Triệu Ngang biết chẳng còn chi,
Kiếm đường tráo chác đuổi đi khỏi vòng.”
Ba thầy còn giống nhau thêm ở chỗ này: chẳng thầy nào chữa được bệnh. Và ba thầy đề huề như thể làm ăn có hợp tác: thầy thuốc chuyển thân chủ sang thầy bói, thầy bói đưa khách đến thầy pháp, thầy pháp lại cẩn thận chuyển hoàn về thầy thuốc.
Vậy ba thầy đáng trách quá chăng? – Ồ, đó không phải ý kiến cụ Đồ Chiểu nhé.
Cụ Đồ là kẻ nghiêm khắc, cực kỳ nghiêm khắc, cực kỳ nghiêm khắc. Cụ nghiêm khắc, và những ai ở “phe” cụ (như ông quán, như ông... Trời) đều nghiêm khắc. Để giữ vững đạo Nho, tức đạo Thánh, đạo Hằng, ai nấy mạnh miệng mạnh tay. Ông quán nói năng xẳng xớm, sa sả quyết liệt. Và ông Trời thì không ngần ngại sai một con cá nuốt nguyên gã Trịnh Hâm, sai một lượt hai con cọp bắt hai mẹ con cô Võ Thể Loan đem bỏ vào hang Thương Tòng, rồi lăn đá lấp bịt bùng cửa hang. Người sẽ chết đau thương, mà cọp thì vất vả quá chừng.
Thấy vậy, ai không run? Nhất là ba thầy đã từng chuyên tay xúm nhau lột sạch người lành trong cơn hoạn nạn? Vậy mà chẳng hề có chuyện gì xảy đến cho ba thầy cả, không có sự trừng phạt nào cả. Thậm chí không ai nghĩ đến chuyện rút lai-xăng các thầy: họ tha hồ tiếp tục hành nghề.
Chỗ ấy thiết tưởng không phải là một chỗ hở trong Lục Vân Tiên. Có lẽ đó lại là chỗ thú vị.
Văn nghệ “phải đạo” thường nhạt nhẽo. Bên chính bên tà, đen trắng rõ ràng, thưởng phạt công minh. Cái “rõ ràng” dứt khoát ấy làm cho các nhân vật đơn giản, lắm khi thái quá, đến thành giả tạo. Nhân vật như thế không thực, không sống. Nhân vật bị hy sinh cái đạo. Nhân vật bị điều động đi làm nghĩa vụ, chiến đấu cho “đạo hằng” cật lực, đến kiệt mất sức sống của mình. Cụ Đồ Chiểu là một nhà nho hết lòng với đạo. Dạy học trò để truyền đạo, mỗi ngày từ năm giờ rưỡi sáng ra ngồi giảng sách, cụ đã “mình mặc áo rộng vải đen, đầu vấn khăn đen, vẻ nghiêm trang, trịnh trọng”. Chúng ta tưởng tượng lúc cụ điều khiển, đôn đốc đám nhân vật tiểu thuyết khốn khổ nọ đi làm sáng tỏ đạo hằng, lúc bấy giờ cụ nghiêm trang, cụ trịnh trọng, cụ ráo riết biết chừng nào. Hai mẹ con Võ Thể Loan phải “làm việc” với hai con cọp cũng phải thôi.
Trong không khí ấy, không có chỗ để nở nụ cười. Căng quá, không ai cười nổi. Nhất là cụ Đồ, vị tướng soái bảo vệ đạo.
Thế mà lần này, đến câu chuyện ba thầy, tưởng chừng có một nụ cười rất hóm. Không sao? Bạn không thấy buồn cười sao? Trước những màn phéc lác ba hoa thiên địa như thế, bạn giữ “vẻ nghiêm trang trịnh trọng” được thật sao? Khó tin quá. Ngay cụ Đồ, tôi ngờ cụ cũng đang nén cười đấy. Chỉ có một cái cười trong trường hợp ấy mới cứu nổi ba thầy trò khỏi một cuộc trừng phạt ở cuối truyện.
Nụ cười ấy là một thái độ khoan dung, thông cảm. Nụ cười ấy tạm thời xem cảnh tố cáo, phản ảnh, vào tác phẩm văn chương phải đạo. Nụ cười ấy chiếu xuống những cảnh trạng thực, những con người thực, với các ưu khuyết điểm của nó. Khi kể chuyện ba thầy, cụ Đồ không nghĩ đến việc phục vụ đạo, đến cái chính cái tà, cụ quên chuyện thưởng phạt. Do đó, cụ vẽ được cảnh sống động, người sống động. Trong phút chốc, tác phẩm rời bỏ được dáng vẻ cuốn sách luân lý.
Những điều vừa nói không hề là phát giác của tôi. Ông Trần Văn Tích đã thấy cả. Ông biết cụ Đồ “hướng sự sáng tác của mình vào những mục tiêu đạo đức, cụ xây dựng các nhân vật của mình như những biểu tượng luân lý”; ông lại thấy, ở riêng phần mô tả con người thầy Ngang, cụ “phác họa được một con người sinh động và xác thực”, thấy “thầy Ngang xuất hiện linh hoạt, giàu cá tính”. Ông Trần cũng thấy cả sự thiên vị của cụ Đồ: bao nhiêu kẻ sai quấy khác đều bị nghiêm trị mà “thầy Ngang không hề có tên trong “sổ đen” của Lục Vân Tiên.”
Ghi nhận những điều ấy xong, ông Trần có ngay lời giải thích: có lẽ vì cụ Đồ cũng là thầy thuốc cho nên hiểu rõ khả năng hạn chế của y thuật, mà bệnh Lục Vân Tiên là bệnh quá khó, không phải thuốc tiên làm sao chữa được!
Thành thử cụ Đồ vì tình đồng nghiệp mà rộng rãi đối với cụ Đồ chăng? Tôi e vậy. Bởi vì không chữa được bệnh có thể không phải lỗi của thầy Ngang, nhưng trao con bệnh qua thầy bói, thầy pháp, rồi sau đó đã biết bệnh không chữa được mà vẫn gạ gẫm chú tiểu đồng đáng thương:
“Ngang rằng: Còn bạc trong bao,
Thời ngươi khá lấy mà trao cho thầy.”
Thì thầy Ngang lẽ ra nên có tên trong “sổ đen” lắm. Cho hay cái tình ái hữu trong y giới thật là mặn nồng.
Phải chăng cũng là mối cảm tình ấy đã khiến ông trần có công trình biên khảo độc đáo này?
Từ trước đến nay có bao nhiêu người nói về ông lang Nguyễn Đình Chiểu? Ngay ở trong nước cũng chưa từng có cuốn sách nào trình bày khía cạnh này của tác giả Lục Vân Tiên. Thế mà giữa cảnh sống lưu vong nơi một quốc gia Tây Âu xa lắc xa lơ, một vị bác sĩ Tây Y ngày ngày bận rộn với những con bệnh dị chủng, lại miệt mài hoàn thành công trình nghiên cứu về một ông lang văn sĩ Việt Nam cách đây trăm rưởi năm, tìm hiểu cặn kẻ từ cái vốn kiến thức, vốn kinh nghiệm, nghệ thuật trị liệu, cho đến khoản tiền thù lao ông ta nhận thấy từ mỗi bệnh nhân, tìm hiểu cách thức ông ta đào luyện môn sinh, những cuốn sách chuyên môn ông ta sử dụng trong khi hành nghề và khi giảng dạy v.v... Một học giả xuất thân từ giới Đông Y, làm việc ngay tại quê hương của cụ Đồ Chiểu, cũng khốn khổ với những vấn đề như thế, huống hồ...
Ơ hay! Một công trình như thế thì dính líu gì đến tôi? Thì có chỗ nào cho tôi xía vô? Vì một chút liên hệ nào đó giữa tôi với Đông Y chăng? Ối! đối với Đông Y tôi chỉ có một liên hệ duy nhất và lố bịch: là người uống thuốc. Người ta học thầy học sách, tìm tòi nghiên cứu... rồi bốc thuốc; tôi uống thuốc, vậy thôi!
Tôi biết mình, cho nên vẫn còn vòng vo tránh né: từ dòng chữ đầu tiên đến đây đâu dám có lời nào liên quan đến những vấn đề hóc búa này. Vả lại tôi cần gì phải liều mình lạc bước vào chốn nguy hiểm ấy: ông Trần là một tác giả đã có sách xuất bản từ ngót hai mươi năm trước. Trong hai mươi năm, những biên khảo của ông về y học lẫn văn học, còn ai mà không biết? Ông còn cần ai giới thiệu nữa!
Sở dĩ có những dòng này chẳng qua vì mến nhau từ những mấy mươi năm, từ cái thuở cùng tới lui một tòa soạn tạp chí ở Sài Gòn, cùng theo dõi từng trang sách của nhau có trong nước lẫn ngoài nước. Chẳng qua là để mừng nhau về một thành công. Là để cùng nhau kỷ niệm một thành công.
Võ Phiến
Trong cuốn truyện Lục Vân Tiên có mấy nhân vật ngộ nghĩnh, tức mấy ông thầy: thầy thuốc, thầy bói và thầy pháp.
Ba thầy giống nhau ở một điểm nữa: là hỏi tiền ráo riết. Riêng thầy Ngang thì hỏi đi một lần xong, còn hỏi lại một lần nữa, rán vét thật kỹ. Đến khi tiểu đồng bảo đã sạch túi, chỉ biết nguyện bán thân nuôi chủ. Bấy giờ:
“Triệu Ngang biết chẳng còn chi,
Kiếm đường tráo chác đuổi đi khỏi vòng.”
Ba thầy còn giống nhau thêm ở chỗ này: chẳng thầy nào chữa được bệnh. Và ba thầy đề huề như thể làm ăn có hợp tác: thầy thuốc chuyển thân chủ sang thầy bói, thầy bói đưa khách đến thầy pháp, thầy pháp lại cẩn thận chuyển hoàn về thầy thuốc.
Vậy ba thầy đáng trách quá chăng? – Ồ, đó không phải ý kiến cụ Đồ Chiểu nhé.
Cụ Đồ là kẻ nghiêm khắc, cực kỳ nghiêm khắc, cực kỳ nghiêm khắc. Cụ nghiêm khắc, và những ai ở “phe” cụ (như ông quán, như ông... Trời) đều nghiêm khắc. Để giữ vững đạo Nho, tức đạo Thánh, đạo Hằng, ai nấy mạnh miệng mạnh tay. Ông quán nói năng xẳng xớm, sa sả quyết liệt. Và ông Trời thì không ngần ngại sai một con cá nuốt nguyên gã Trịnh Hâm, sai một lượt hai con cọp bắt hai mẹ con cô Võ Thể Loan đem bỏ vào hang Thương Tòng, rồi lăn đá lấp bịt bùng cửa hang. Người sẽ chết đau thương, mà cọp thì vất vả quá chừng.
Thấy vậy, ai không run? Nhất là ba thầy đã từng chuyên tay xúm nhau lột sạch người lành trong cơn hoạn nạn? Vậy mà chẳng hề có chuyện gì xảy đến cho ba thầy cả, không có sự trừng phạt nào cả. Thậm chí không ai nghĩ đến chuyện rút lai-xăng các thầy: họ tha hồ tiếp tục hành nghề.
Chỗ ấy thiết tưởng không phải là một chỗ hở trong Lục Vân Tiên. Có lẽ đó lại là chỗ thú vị.
Văn nghệ “phải đạo” thường nhạt nhẽo. Bên chính bên tà, đen trắng rõ ràng, thưởng phạt công minh. Cái “rõ ràng” dứt khoát ấy làm cho các nhân vật đơn giản, lắm khi thái quá, đến thành giả tạo. Nhân vật như thế không thực, không sống. Nhân vật bị hy sinh cái đạo. Nhân vật bị điều động đi làm nghĩa vụ, chiến đấu cho “đạo hằng” cật lực, đến kiệt mất sức sống của mình. Cụ Đồ Chiểu là một nhà nho hết lòng với đạo. Dạy học trò để truyền đạo, mỗi ngày từ năm giờ rưỡi sáng ra ngồi giảng sách, cụ đã “mình mặc áo rộng vải đen, đầu vấn khăn đen, vẻ nghiêm trang, trịnh trọng”. Chúng ta tưởng tượng lúc cụ điều khiển, đôn đốc đám nhân vật tiểu thuyết khốn khổ nọ đi làm sáng tỏ đạo hằng, lúc bấy giờ cụ nghiêm trang, cụ trịnh trọng, cụ ráo riết biết chừng nào. Hai mẹ con Võ Thể Loan phải “làm việc” với hai con cọp cũng phải thôi.
Trong không khí ấy, không có chỗ để nở nụ cười. Căng quá, không ai cười nổi. Nhất là cụ Đồ, vị tướng soái bảo vệ đạo.
Thế mà lần này, đến câu chuyện ba thầy, tưởng chừng có một nụ cười rất hóm. Không sao? Bạn không thấy buồn cười sao? Trước những màn phéc lác ba hoa thiên địa như thế, bạn giữ “vẻ nghiêm trang trịnh trọng” được thật sao? Khó tin quá. Ngay cụ Đồ, tôi ngờ cụ cũng đang nén cười đấy. Chỉ có một cái cười trong trường hợp ấy mới cứu nổi ba thầy trò khỏi một cuộc trừng phạt ở cuối truyện.
Nụ cười ấy là một thái độ khoan dung, thông cảm. Nụ cười ấy tạm thời xem cảnh tố cáo, phản ảnh, vào tác phẩm văn chương phải đạo. Nụ cười ấy chiếu xuống những cảnh trạng thực, những con người thực, với các ưu khuyết điểm của nó. Khi kể chuyện ba thầy, cụ Đồ không nghĩ đến việc phục vụ đạo, đến cái chính cái tà, cụ quên chuyện thưởng phạt. Do đó, cụ vẽ được cảnh sống động, người sống động. Trong phút chốc, tác phẩm rời bỏ được dáng vẻ cuốn sách luân lý.
Những điều vừa nói không hề là phát giác của tôi. Ông Trần Văn Tích đã thấy cả. Ông biết cụ Đồ “hướng sự sáng tác của mình vào những mục tiêu đạo đức, cụ xây dựng các nhân vật của mình như những biểu tượng luân lý”; ông lại thấy, ở riêng phần mô tả con người thầy Ngang, cụ “phác họa được một con người sinh động và xác thực”, thấy “thầy Ngang xuất hiện linh hoạt, giàu cá tính”. Ông Trần cũng thấy cả sự thiên vị của cụ Đồ: bao nhiêu kẻ sai quấy khác đều bị nghiêm trị mà “thầy Ngang không hề có tên trong “sổ đen” của Lục Vân Tiên.”
Ghi nhận những điều ấy xong, ông Trần có ngay lời giải thích: có lẽ vì cụ Đồ cũng là thầy thuốc cho nên hiểu rõ khả năng hạn chế của y thuật, mà bệnh Lục Vân Tiên là bệnh quá khó, không phải thuốc tiên làm sao chữa được!
Thành thử cụ Đồ vì tình đồng nghiệp mà rộng rãi đối với cụ Đồ chăng? Tôi e vậy. Bởi vì không chữa được bệnh có thể không phải lỗi của thầy Ngang, nhưng trao con bệnh qua thầy bói, thầy pháp, rồi sau đó đã biết bệnh không chữa được mà vẫn gạ gẫm chú tiểu đồng đáng thương:
“Ngang rằng: Còn bạc trong bao,
Thời ngươi khá lấy mà trao cho thầy.”
Thì thầy Ngang lẽ ra nên có tên trong “sổ đen” lắm. Cho hay cái tình ái hữu trong y giới thật là mặn nồng.
Phải chăng cũng là mối cảm tình ấy đã khiến ông trần có công trình biên khảo độc đáo này?
Từ trước đến nay có bao nhiêu người nói về ông lang Nguyễn Đình Chiểu? Ngay ở trong nước cũng chưa từng có cuốn sách nào trình bày khía cạnh này của tác giả Lục Vân Tiên. Thế mà giữa cảnh sống lưu vong nơi một quốc gia Tây Âu xa lắc xa lơ, một vị bác sĩ Tây Y ngày ngày bận rộn với những con bệnh dị chủng, lại miệt mài hoàn thành công trình nghiên cứu về một ông lang văn sĩ Việt Nam cách đây trăm rưởi năm, tìm hiểu cặn kẻ từ cái vốn kiến thức, vốn kinh nghiệm, nghệ thuật trị liệu, cho đến khoản tiền thù lao ông ta nhận thấy từ mỗi bệnh nhân, tìm hiểu cách thức ông ta đào luyện môn sinh, những cuốn sách chuyên môn ông ta sử dụng trong khi hành nghề và khi giảng dạy v.v... Một học giả xuất thân từ giới Đông Y, làm việc ngay tại quê hương của cụ Đồ Chiểu, cũng khốn khổ với những vấn đề như thế, huống hồ...
Ơ hay! Một công trình như thế thì dính líu gì đến tôi? Thì có chỗ nào cho tôi xía vô? Vì một chút liên hệ nào đó giữa tôi với Đông Y chăng? Ối! đối với Đông Y tôi chỉ có một liên hệ duy nhất và lố bịch: là người uống thuốc. Người ta học thầy học sách, tìm tòi nghiên cứu... rồi bốc thuốc; tôi uống thuốc, vậy thôi!
Tôi biết mình, cho nên vẫn còn vòng vo tránh né: từ dòng chữ đầu tiên đến đây đâu dám có lời nào liên quan đến những vấn đề hóc búa này. Vả lại tôi cần gì phải liều mình lạc bước vào chốn nguy hiểm ấy: ông Trần là một tác giả đã có sách xuất bản từ ngót hai mươi năm trước. Trong hai mươi năm, những biên khảo của ông về y học lẫn văn học, còn ai mà không biết? Ông còn cần ai giới thiệu nữa!
Sở dĩ có những dòng này chẳng qua vì mến nhau từ những mấy mươi năm, từ cái thuở cùng tới lui một tòa soạn tạp chí ở Sài Gòn, cùng theo dõi từng trang sách của nhau có trong nước lẫn ngoài nước. Chẳng qua là để mừng nhau về một thành công. Là để cùng nhau kỷ niệm một thành công.
