Hồ Xuân Hương

[tam lang]

Tiểu sử tác giả

Bà Chúa thơ Nôm" là con của Hồ Sĩ Danh (1706-1783), quê ở làng Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An, và một người thiếp quê ở Hải Dương.

Năm sinh, năm mất, thân thế, cuộc đời, và thơ văn của bà đến nay vẩn còn vướng mắc nhiều nghi vấn. Ta chỉ biết bà sống vào thời Lê mạt Nguyễn sơ, người cùng thời với Nguyễn Du (1765-1820), Phạm Đình Hổ (tức Chiêu Hổ, 1768-1839).

Bà là em cùng cha với Hồ Sĩ Đống (1738-1786), đậu Hoàng Giáp, làm quan đến Hành Tham Tụng, tước Quận Công, cùng Bùi Huy Bích đứng đầu phủ chúa Trịnh Sâm, Trịnh Khải.

Tác phẩm nổi bật nhất của bà là số thơ Nôm trong Xuân Hương Thi Tập (dù có đôi bài đáng nghi vấn). Ngoài ra bà còn để lại tập thơ chữ Hán tựa đề Lưu Hương Ký.

Thơ văn bà có ý lẳng lơ, mai mỉa, tinh nghịch, táo bạo, nhưng chứa chan tình cảm lãng mạn, thoát ly hẳn với những lễ giáo phong kiến thời bấy giờ.

Cách tả cảnh, tả tình, cách dùng từ... trong thơ Nôm của bà có một không hai, vô cùng sống động và đặc sắc. Xuân Diệu đánh giá thơ Hồ Xuân Hương là "tót vời của nguồn thơ nôm na bình dân".

Các bài thơ:

Bánh Trôi Nước
Bọn Đồ Dốt
Cảnh Thu
Chơi Chợ Chùa Thầy
Chơi Hồ Tây Nhớ Bạn
Chùa Hương
Chửa Hoang
Con Cua
Dệt Cửi
Duyên Kỳ Ngộ
Đá Ông Chồng Bà Chồng
Đài Khán Xuân
Đồng Tiền Hoẻn
Hang Thanh Hóa
Họa Tốn Phong Nguyên Vận
Kẽm Trống
Khóc Ông Phủ Vĩnh Tường
Lấy Chồng Chung
Mắng Học Trò Dốt
Một Cảnh Chùa
Ngụ ý Tôn Phong,ký nhị thủ
Ốc Nhồi
Quan Thị
Quán Khánh
Sư bị Ong Châm
Sư Hổ Mang
Tặng Tốn Phong Tử
Tát Nước
Thiếu Nữ Ngủ Ngày
Thương
Tốn Phong Đắc Mộng Chí Dữ Ngã Khan Nhân Thuật Ngâm, Tịnh Ký
Trách Chiêu Hổ
Tranh Hai Tố Nữ
Trống thủng
Tự Tình 1
Tự Tình 2
Tự Tình 3
Tức Cảnh Tề Sở
Vịnh Cái Giếng
Thuật ý kiêm trình hữu nhân Mai Sơn Phủ
Đánh Đu
Già Kén Kẹn Hom
Hoạ Sơn Phủ Chi Tác
Đêm Thu, Nhớ Mai Sơn Phủ
Giễu Quan Hậu
Thủy Vân Hương
Vịnh Cái Quạt
Bạch Đằng Giang Tặng Biệt
Tự Thán
Xuân Đình Lan Điệu
Độ Hoa Phong
Thân Phận Người Đàn Bà
Bà Lang Khóc Chồng
Chùa Xưa
Hỏi Trăng I
Hỏi Trăng II
Đánh Cờ
Chùa Quán Sứ
Dỗ Người Đàn Bà Khóc Chồng
Miếng Trầu
Đèo Ba Dội
Khóc Tổng Cóc
Lưu Biệt Thời Tại An Quảng,An Hưng Ngụ Thứ
Cảm Cựu Kiêm Trình Cần Chánh Học Sĩ Nguyễn Hầu
Thệ Viết Hữu Cảm
Cảm Cựu Tống Tân Xuân Chi Tác
Trạo Ca Thanh
Nhãn Phóng Thanh
Hải Ốc Trù
Sư Hoang Dâm
Hỏi Cô Hàng Sách
Đền Trấn Quốc
Kí Sơn Nam Thượng Trấn Hiệp Trấn Trần Hầu
Dữ Sơn Nam Thượng Hiệp Trấn Quan Trần Hầu Xướng Hoạ
Xuân Hương Tặng Hiệp Quận
Nguyệt Dạ Ca
Thiếu Niên Du Điệu
Thu Dạ Hữu Hoài
Ngư Ông Khúc Hành
Hang Cắt Cớ
Quả Mít
Đề Đền Sầm Nghi Đống
Chiều Hôm Nhớ Nhà

[tam lang]

CẢNH THU

Thánh thót tầu tiêu mấy giọt mưa
Bút thần khôn vẽ cảnh tiêu sơ.
Xanh om cổ thụ tròn xoe tán
Trắng xóa tràng giang phẳng lặng tờ
Bầu dốc gian sơn say chấp rượu
Túi lưng phong nguyệt nặng vì thơ
Cho hay cảnh cũng ưa người nhỉ
Thâ'y cảnh ai mà chẳng ngẩn ngơ

[tam lang]

TỰ TÌNH I

Canh khuya văng vẳng trống canh dồn
Trơ cái hồng nhan với nước non
Chén rượu hương đưa say lại tỉnh
Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn
Xiên ngang mặt đất rêu từng đám,
Ðâm toạc chân mây đá mấy hòn
Nán nỗi xuân đi, xuân lại lại
Mảnh tình san sẻ tí con con

[tam lang]

TỰ TÌNH II

Tiếng gà văng vẳng gáy trên bom,
Oán hận trông ra khắp mọi chòm.
Mõ thảm không khua mà cũng cốc,
Chuông sầu chẳng đánh cớ sao om?
Trước nghe những tiếng thêm rầu rĩ,
Sau giận vì duyên để mõm mòm,
Tài tử văn nhân ai đó tá?
Thân này đâu đã chịu già tom!

[tam lang]

TỰ TÌNH III

Chiếc bách buồn vì phận nổi nênh,
Giữa giòng ngao ngán nỗi lênh đênh.
Lưng khoang tình nghĩa dường lai láng,
Nửa mạn phong ba luống bập bềnh.
Cầm lái mặc ai lăm đỗ bến,
Giong lèo thây kẻ rắp xuôi ghềnh.
Ấy ai thăm ván cam lòng vậy,
Ngán nỗi ôm đàn những tấp tênh.

[tam lang]

LẤY CHỒNG CHUNG

Kẻ đắp chăn bông kẻ lạnh lùng
Chém cha cái kiếp lấy chồng chung
Năm thì mười họa chăng hay chớ
Một tháng đôi lần có cũng không
Cố đấm ăn xôi, xôi lại hẩm
Cầm bằng làm mướn, mướn không công
Thân này ví biết đường này nhỉ
Thà trước thôi đành ở vậy xong

[tam lang]

ÐÀI KHÁN XUÂN

Êm ái chiều xuân tới khán đài,
Lâng lâng chẳng bợn chút trần aị
Ba hồi chiêu mộ chuông gầm sóng,
Một vũng tang thương nước lộn trờị
Bể ái nghìn trùng khôn tát cạn,
Nguồn ân muôn trượng dễ khơi vơị
Nào nào cực lạc là đâu tá ?
Cực lạc là đây, chín rõ mười

[tam lang]

Chùa Hương


Bầy đặt kìa ai khéo khéo phòm,
Nứt ra một lỗ hỏm hòm hom.
Người quen cõi Phật chen chân xọc,
Kẻ lạ bầu tiên mỏi mắt dòm.
Giọt nước hữu tình rơi thánh thót,
Con thuyền vô trạo cúi lom khom.
Lâm tuyền quyến cả phồn hoa lại,
Rõ khéo trời già đến dở dom

[tam lang]

Khóc ông Phủ Vĩnh Tường

Trăm năm ông Phủ Vĩnh Tường ôi!
Cái nợ ba sinh đã trả rồi
Chôn chặt văn chương ba tấc đất
Tung hê hồ thỉ bốn phương trời
Cán cân tạo hoá rơi đâu mất ?
Miệng túi càn khôn khép lại rồi
Hăm bảy tháng trời đà mấy chốc
Trăm năm ông Phủ Vĩnh Tường ôi!

[tam lang]

Trách chiêu Hổ

I .
Xướng :

Anh đồ tỉnh, anh đồ say,
Sao anh ghẹo nguyệt giữa ban ngày ?
Này này chị bảo cho mà biết.
Chốn ấy hang hùm chớ mó taỵ

Chiêu Hổ hoạ lại

Này ông tỉnh! Này ông say!
Này ông ghẹo nguyệt giữa ban ngày!
Hang hùm ví bẵng không ai mó,
Sao có hùm con bỗng trốc tay ?

II .
Xướng

Sao nói rằng năm lại có ba ?
Trách người quân tử hẹn sai rạ
Bao giờ thong thả lên chơi nguyệt,
Nhớ hái cho xin nắm lá đa

Chiêu Hổ hoạ lại

Rằng gián thì năm, quí có ba
Bởi người thục nữ tính không ra .
ừ rồi, thong thả lên chơi nguyệt
Cho cả cành đa lẫn củ đa .

III .

Xướng

Những bấy lâu nay luống nhắn nhẹ
Nhắn nhe toan những sự gùn ghè
Gùn ghè nhưng vẫn còn chưa dám
Chưa dám cho nên phải rụt rè.

Chiêu Hổ hoạ lại

Hỡi hỡi cô bay tố hão nhe
Hão nhe không được, gậy ông ghè.
Ông ghè không được, ông ghè mãi,
Ghè mãi rồi lâu cũng phải rè.

[tam lang]

SƯ HỔ MANG

Chẳng phải Ngô, chẳng phải ta
Ðầu thì trọc lốc, áo không tà
Oản dâng trước mặt dăm ba phẩm
Vãi nấp sau lưng sáu bảy bà
Khi cảnh, khi tiu, khi chũm chọc
Giọng hì, giọng hí, giọng hi ha
Tu lâu có lẽ lên sư cụ
Ngâ't nghểu tòa sen nọ đó mà

[tam lang]

ÐÁ ÔNG CHỒNG BÀ CHỒNG

Khéo léo bày trò tạo hóa công
Ông chồng đã vậy lại bà chồng
Từng trên tuyết điểm phơ đầu bạc
Thớt dưới sương pha đượm má hồng
Gan nghĩa dãi ra cùng tế nguyệt
Khối tình cọ mãi với non sông
Ðá kia còn biết xuân già dặn
Chả trách người ta lúc trẻ trung

[tam lang]

Vịnh cái giếng

Ngõ ngay thăm thẳm tới nhà ông,
Giếng tốt thanh thơi giếng lạ lùng
Cầu trăng phau phau đôi ván ghép,
Nước trong leo lẻo một dòng thông.
Cỏ gà lún phún leo quanh mép,
Cá diếc le te lách giữa dòng.
Giếng ấy thanh tân ai cũng biết
Đố ai dám thả nạ dòng sông.

[tam lang]

Con Cua

Em có mai xanh, có yếm vàng ,
Ba quân khiêng kiệu, kiệu nghêng ngang .
Xin theo ông Khổng về Ðông Lỗ ,
Học thói Bàn Canh nấu chín Thang

---------------

Tức Cảnh Tề Sở

Ðằng quốc tôi nay vốn nhỏ nhen ,
Hai bên Tề Sở giữa mà len ,
Ngảnh mặt lại Tề e Sở giận ,
Quay đầu về Sở sợ Tề ghen

----------------

CHƠI CHỢ CHÙA THẦY

Hoá công xây ðắp bao ðời
Nọ cảnh Sài Sơn có chợ trời
Buổi sớm gió ðưa, trưa nắng ðứng
Ban chiều mây họp, tối trăng chơi
Bầy hàng hoa quả tư mùa sẵn
Mở phố giang sơn bốn mặt ngồi
Bán lợi mua danh nào những kẻ
Chẳng lên mặt cả một ðời tôi

---------------

Sư Bị Ong Châm

Nào nón tu lờ, nào mũ thâm ,
Ði đâu chẳng đội để ong châm .
Ðầu sư há phải gì bà cốt ,
Bá ngọ con ong bé cái lầm .

-----------------

Hang Thanh Hóa

Khen thay con tạo khéo khôn phàm,
Một đố dương ra biết mấy ngoàm.
Lườn đá cỏ leo, rờ rậm rạp.
Lách khe nước rỉ, mó lam nham.
Một sư đầu trọc ngồi khua mõ,
Hai tiểu lưng tròn đứng giữ am.
Ðến mới biết rằng hang Thanh Hóa,
Chồn nhân, mỏi gối, hãy còn ham

[tam lang]

MỘT CẢNH CHÙA

Tình cảnh ấy, nước non này
Dẫu không bồng đảo cũng tiên đây
Hành Sơn mực điểm đôi hàng nhạn
Thứu Lĩnh đen trùm một thức mây
Lấp ló đầu non vừng nguyệt chếch
Phất phơ sường núi lá thu bay
Hỡi người quân tử đi đâu đó
Thấy cảnh sao mà đứng lượm tay

-----------------------

Duyên Kỳ Ngộ

Nghìn dặm có duyên sự cũng thành,
Xin đừng lo lắng hết xuân xanh.
Tấc gang tay họa thơ không dứt,
Gần gụi cung dương lá vẫn lành.
Tên sẵn bút đề dường chĩnh chện,
Trống mang dùi cắp đã phanh phanh.
Tuy không thả lá trôi dòng ngự,
Chim tới vườn đào thế mới xinh

--------------------

DỆT CỬI

Thắp ngọn đèn lên thấy trắng phau
Con cò mấp máy suốt đêm thâu
Hai chân đạp xuống năng năng nhắc
Một suốt đâm ngang thích thích nhau
Rộng hẹp nhỏ to vừa vặn cả
Ngắn dài khuôn khổ cũng như nhau
Cô nào muốn tốt ngâm cho kỹ
Chờ đến ba thu mới dãi màu

-----------------

Chửa Hoang

Cả nể cho nên hóa dở dang,
Nỗi niềm có thấy hỡi chăng chàng?
Duyên thiên chưa thấy nhô đầu dọc,
Phận liễu sao đành nẩy nét ngang
Cái nghĩa trăm năm chàng nhớ chửa ?
Mảnh tình một khối thiếp xin mang.
Quản bao miệng thế lời chênh lệch,
Không có nhưng mà có mới ngoan.